Κληρονομικότητα και Περιβάλλον

"Τὰ πάντα ρεῖ" (Ηράκλειτος). Μεταβάλλονται διαρκώς τα πάντα, αλλά έχουν κατεύθυνση. Ο μόνος νόμος της Φυσικής που έμεινε αλώβητος μετά την επιστημονική επανάσταση των αρχών του περασμένου αιώνα είναι εκείνος της εντροπίας, που σε μια εκλαϊκευμένη διατύπωση λέει ότι τα πάντα στον κόσμο βαδίζουν μονόδρομα από την τάξη προς την αταξία. Κι όμως, η απλή παρατήρηση του σύμπαντος μας πληροφορεί το αντίθετο. Από το Χάος γεννήθηκαν Γαλαξίες, μέσα τους ηλιακά συστήματα με κεντρικό αστέρι και πλανήτες, σε έναν από αυτούς που γνωρίζομε καλύτερα, ζωή, η ζωή οργανωνόταν διαρκώς από τα ατελέστερα προς τα τελειότερα ζώα, έφθασε στο τελειότερο από όλα, τον άνθρωπο, αυτός οργανώθηκε σε κοινωνίες. Σε όλη αυτή την πορεία, είχαμε διαρκώς δημιουργία τάξης από την αταξία. Ο χρόνος (Κρόνος) με τη ροή (Ρέα) εξέφραζαν την αταξία, ο γιος τους, ο Δίας, την τάξη. Και στη Βίβλο διαβάζομε πως δημιουργήθηκε ο κόσμος από το χάος μέσα σε 6 διαδοχικούς χρονικούς σταθμούς, από τις ατελέστερες προς τις τελειότερες υπάρξεις ως το τελειότερο δημιούργημα του Θεού, τον άνθρωπο. Η Φυσική το εξηγεί. Σε ένα κλειστό σύστημα είναι δυνατή η μετάπτωση από την αταξία στην τάξη, αλλά με τίμημα μεγαλύτερη αταξία στο περιβάλλον που εμπεριέχει το κλειστό σύστημα. Έτσι κι αλλιώς τα πάντα εξελίσσονται.

Η εξέλιξη είναι αποδεκτή πρακτικά από όλους. Κι όμως οι πιο συντηρητικοί, που τους αρέσει να βλέπουν ότι τίποτε δεν αλλάζει, όπως ήταν παλιά ο Πυθαγόρας και ο Πλάτων, βλέπουν τουλάχιστον ένα πυρήνα που μένει αναλλοίωτος. Και φθάνομε στην εξέλιξη των ειδών και του ανθρώπου. Ο Darwin ήταν εκείνος που απέδειξε με επιστημονικό τρόπο την εξέλιξη των ειδών που και άλλοι, λιγότερο πειστικά, την είχαν παρατηρήσει. Δέχθηκε λυσσασμένες αντιδράσεις από "συντηρητικούς", θρησκευτικούς κυρίως, κύκλους, που παίρνοντας κατά γράμμα τη Γένεση, θεωρούν ότι η Δημιουργία έγινε σε 6 γήινες μέρες κι από κει τέρμα. Δέχθηκε αντιδράσεις όμως και από "προοδευτικούς" κύκλους για λόγους που θα δούμε στη συνέχεια. Σ΄ αυτή την εξέλιξη των ειδών παίζουν ρόλο κάποιος δεδομένος παράγοντας, που δημιουργεί ποικιλίες, και το περιβάλλον που επιλέγει από τις ποικιλίες εκείνη που είναι καλύτερα προσαρμοσμένη στο περιβάλλον και γι΄ αυτό επιβιώνει, ενώ οι άλλες χάνονται. Έτσι, επιβιώνουν διαρκώς τα καλύτερα προσαρμοσμένα στο περιβάλλον είδη. Δεν μπόρεσε όμως ο μεγάλος αυτός επιστήμονας να διευκρινίσει γιατί δημιουργούνται ποικιλίες. Αυτή η επικράτηση του ισχυροτέρου άρεσε βέβαια στους ισχυρούς. Σύμφωνη με αυτή την άποψη είναι η στάση του Πλάτωνα, του Nietzsche, των φασιστών που θεωρούν τη φυλή τους ανώτερη από των άλλων και των ναζιστών, που φθάνουν στο σημείο να επιδιώκουν την εξόντωση αυτών που νομίζουν κατώτερους, αλλά και του νεοφιλελεθερισμού, όπως τον στέριωσε η θεωρητικός του, η Ayn Rand. Γι΄ αυτούς τους λόγους δεν αρέσει η Δαρβινική επιλογή στους "προοδευτικούς". Αντίθετα, ο Χριστιανισμός πιστεύει στην ενίσχυση των ασθενών. "Μακάριοι οἱ πτωχοὶ τῷ πνεύματι". Ποιος είναι σωστός;

Η σύγχρονη βιολογία προχώρησε στη γνώση της κληρονομικότητας, που είναι ένας σταθερός αναλλοίωτος πυρήνας στην εξέλιξη, με την ανακάλυψη ειδικών αναλλοίωτων μορίων (DNA). Αν θέλουμε να αποκτήσουμε κότες που γεννούν πολλά (ή μεγάλα) αυγά, επισημαίνομε όσες κάνουν έτσι, φυλάμε τα αυγά τους χωρίς να τα κάνουμε ομελέτα και αυτά τα βάζομε να επωάζουν οι κλώσες (ή οι εκκολαπτικές μηχανές). Μετά από μερικές γενιές με συνεχείς επιλογές, ίσως θα επιτύχουμε να κάνουμε κότες που γεννούν περισσότερα ή μεγαλύτερα αυγά από το μέσον όρο. Το ίδιο, αν επιλέγουμε ανθρώπους με τις ιδιότητες που θέλομε (υγιείς, μυώδεις, ωραίους, ευφυείς, θαρραλέους και ό,τι άλλο μας αρέσει) μπορούμε να τους βάζουμε να ζευγαρώνουν με τα αρεστά χαρακτηριστικά για πολλές γενιές και, ακόμη πιο αποτελεσματικά, εξοντώνομε όσους έχουν τα αντίθετα. Θα φτιάξουμε έτσι έναν ιδανικό υπεράνθρωπο.

Από καθαρά βιολογική σκοπιά, όμως, η λογική του Darwin έχει διπλή ανάγνωση. Δεν ασχολείται με την αρχική ποικιλία με την οποίαν ξεκινά η όλη διαδικασία της επιλογής. Το διαρκές ξεδιάλεγμα καταλήγει ιδανικά σε μία, την επιδιωκόμενη μορφή. Με οποιονδήποτε τρόπο και αν δημιουργούνται οι ποικιλίες, αν τις ενισχύσουμε έτσι που να επιβιώνουν όσο γίνεται περισσότερες, έχομε μεγαλύτερη στατιστική πιθανότητα, ανάμεσά τους να συναντήσουμε ένα απρόβλεπτα ανώτερο είδος.

Μεταφέροντας αυτές τις σκέψεις στην ανατροφή των παιδιών, η ακραία συντηρητική σκέψη είναι να προγραμματίσουμε δύο ειδών εκπαιδεύσεις. Διακρίνομε από νωρίς ποια παιδιά είναι ιδιαίτερα ικανά και σ΄ αυτά επικεντρωνόμαστε εκπαιδευτικά για να δημιουργήσουμε μια κρίσιμη κάστα ανθρώπων με υψηλές προδιαγραφές, σοφούς, που, αν αυτοί κυβερνήσουν μια πολιτεία, αυτή, πιστεύμε, θα πάει καλά. Στα υπόλοιπα παιδιά παρέχομε εκπαίδευση τόση όση χρειάζεται για να πειθαρχούν στα κελεύσματα της πνευματικής αριστοκρατίας που θα έχουμε δημιουργήσει. Καλούς χειρώνακτες (ή και πνευματικούς) εργαζομένους που να μπορούν να αποδίδουν όσο γίνεται καλύτερα. Αυτό όμως μοιάζει με αδικία, ανισότητα. Υπάρχει λοιπόν και η αντίθετη άποψη. Δίνομε σε όλα τα παιδιά την ίδια ακριβώς εκπαίδευση, προσπαθώντας να τα κάνουμε όλα ίσα μεταξύ τους. Στο κάτω κάτω, εκπαίδευση σημαίνει να μάθει ο μαθητής να κάνει κάτι που δεν μπορούσε να το κάνει πριν εκπαιδευθεί. Φοβούμαι ότι και αυτή η λύση είναι εξίσου απαράδεκτη. Σημαίνει ισοπέδωση, ενδεχομένως κατάλληλη για άλλου είδους ολοκληρωτισμούς. Μάλιστα, καθώς ο δάσκαλος θα πρέπει να προσπαθεί να προχωρεί μια τάξη όλη μαζί με τον ίδιο ρυθμό, θα είναι μια ισοπέδωση προς τα κάτω. Φανταστείτε το σχολείο, όπου υπάρχουν Ελληνάκια και αλλοδαπάκια που δεν ξέρουν καν τη γλώσσα. Ο δάσκαλος καθυστερεί ολόκληρη την τάξη για να παρακολουθούν όλα τα παιδιά εξίσου. Υπάρχει άλλη σκέψη;

Δημοκρατική θέση είναι η παραδοχή της ποικιλίας. Δεν ξέρω αν από κληρονομικότητα ή από την οικογενειακή παιδεία σε πολύ μικρή ηλικία, κάθε παιδί έχει ένα ταλεντάκι ή έστω μια ιδιαίτερη προτίμηση. Κανένα δεν είναι καλύτερο από τα άλλα σε όλους τους τομείς. Καθένα, είτε επειδή του αρέσει είτε επειδή έχει ταλέντο, έχει ιδιαίτερα καλές επιδόσεις σε κάποιον τομέα, καλύτερες από το μέσο όρο. Δουλειά του δασκάλου, της παιδείας γενικότερα, πέρα από κάποια ελάχιστα εφόδια, αναγκαία για την απόκτηση ικανοτήτων (π.χ. ανάγνωση, γραφή, μαθηματικά, χρήση υπολογιστών κλπ), να δώσει ιδιαίτερη έμφαση σε κάθε παιδί ανάλογα με την κλίση (και κλήση) του. Με αυτό τον τρόπο προσδοκάται να σχηματισθεί αργότερα στην κοινωνία ένα σύνολο πολιτών με μεγάλη ποικιλία ικανοτήτων, τέτοια που συνδυαζόμενες να μπορούν να συμβάλλουν σε ένα ανώτερο κοινό σκοπό, ωφέλιμο για όλους.