Αξιόλογοι Άνθρωποι

Συχνά επιδόθηκα σε ψυχολογικές αναλύσεις και σε ιδανικά πολιτεύματα. Έχω αναφέρει ανθρώπους που με επηρέασαν. Θα μιλήσω για μερικούς τέτοιους στην ιδιαίτερη πατρίδα μου, τη Σύρο, σε παιδική και εφηβική ηλικία.

Ένας ήταν καθηγητής μου, ο Αντώνιος Κανάκης. Αυτός κι ο Γιώργος Ζευγώλης με επηρέασαν περισσότερο. Πέρα από τη μεγάλη επιστημονική γνώση και των δύο, μου άφησαν ένα στοιχείο παιδείας: να έχω ιδανικά. Δεν έχει σημασία ποια, αλλά πάντως ιδανικά. Ο Κανάκης δεξιός, ο Ζευγώλης στη Μακρόνησο. Ο Κανάκης υπηρέτησε υπό τις άμεσες διαταγές του Διαδόχου και αρχιστράτηγου Κωνσταντίνου στην απελευθέρωση των Ιωαννίνων. Αναμενόμενη η δεξιά τοποθέτησή του. Αμέσως μετά την απελευθέρωση, μαζί με άλλους τέσσερις, εξέδωσαν την εφημερίδα ΑΣΠΙΣ: Ακρωνύμιο. Άμυνα Σταυρού, Πατρίδος, Ιστορίας, Στέμματος. Δεν αρκέσθηκε σ΄ αυτό. Προσπάθησε να ανεβάσει το πολιτιστικό επίπεδο του κόσμου με μια διάλεξη, όπου εκλαϊκευμένα προσπάθησε να αναδείξει τη συγγένεια Ελληνικού και Χριστιανικού πολιτισμού. Δεν την άκουσα, ήμουν πολύ μικρός για να καταλάβω τι έλεγε. Από ό,τι έμαθα όμως, ανέδειξε πώς η λατρεία των αρχαίων θεών μεταφέρθηκε στο Χριστιανικό τελετουργικό. Οι ναοί της Παρθένου Αθηνάς έγιναν ναοί της Παρθένου Μαρίας, οι ναοί των ανάργυρων γιατρών Διοσκούρων έγιναν ναοί των Αγίων Αναργύρων κλπ. Προπάντων όμως, ήταν η λατρεία του Διονύσου. Ήταν άνθρωπος, καθότι θνητός. Κάθε χρόνο πέθαινε. Γι΄ αυτό δεν είχε θέση στον Όλυμπο. Ήταν όμως και αθάνατος, διότι, μετά από κάθε θάνατό του, ανασταινόταν. Ο θάνατός του συνοδευόταν από ελπιδοφόρους θρήνους, όπως "Δείξον ημίν την ένδοξόν σου ανάστασιν" και η ανάστασή του συνοδευόταν από εκκωφαντικούς κρότους. Σύμβολό του ήταν το κρασί. Η ομοιότητα είναι προφανής με το δικό μας Θεάνθρωπο, που είπε για το κρασί "τούτο εστί το αίμα μου", πεθαίνει κάθε χρόνο με θρήνους και ανασταίνεται με κροτίδες ως σήμερα. Στη διάρκεια της δημόσιας ομιλίας του, ο επίσκοπος και ένας ιερέας που παρακολουθούσαν, σηκώθηκαν και έφυγαν επιδεικτικά και τον μήνυσαν ότι δίδασκε την αθεΐα. Στο δικαστήριο, μάρτυρας κατηγορίας ήταν ένας μαθητής του, γιος του πολιτευτή της δεξιάς. Μάρτυρες υπεράσπισης ήταν ο καθηγητής των θρησκευτικών Σπύρος Αβούρης, παλιός ΕΑΜίτης και ένας άλλος μαθητής του που ποτέ δεν πήρε βαθμό κάτω από 20, ο Νικηφόρος Μανδηλαράς. Το δικαστήριο τον αθώωσε, αλλά όχι το κράτος. Δεν έγινε ποτέ Γυμνασιάρχης, ενώ η κοινωνία στερήθηκε τη σοφία του. Δεν ξαναέδωσε διάλεξη. Δεξιός βέβαια πάντοτε παρέμεινε. Τον είχα καθηγητή των Ελληνικών και της ψυχολογίας στα 16 μου χρόνια.

Ο Ζευγώλης μας δίδαξε σε άλλες τάξεις Ελληνικά και Βυζαντινή ιστορία. Κομμουνιστής, βρέθηκε στη Μακρόνησο, από όπου έφυγε έχοντας υπογράψει βίαια κάποια χαρτιά. Στην ιστορία με εξέπληξε όταν μας είπε πως αρχικά ήταν απλή αφήγηση των όσων είχε ακούσει ο ιστορικός, στη συνέχεια ήταν η αναζήτηση των αιτίων για όσα συνέβαιναν, μετά από ξεκαθάρισμα από τους μύθους, και αργότερα ήταν η επιστημονική αναζήτηση νόμων που διέπουν την ιστορία. Ανέθεσε στα μισά παιδιά της τάξης να γράψουν μια εργασία ανατρέχοντας σε πηγές. Σ΄ εμένα ανέθεσε να γράψω το "Πολιτιστικό έργο του Ιουστινιανού". Έγραψα 24 μεγάλες σελίδες. Δεν θυμούμαι πολλά πράγματα, αλλά ως σήμερα όταν ακούω κάτι για το Βυζάντιο έχω φυλάξει μέσα μου κάποια θέση να το εντάξω, πριν ή μετά τον Ιουστινιανό. Ο Ζευγώλης φεύγοντας από τη Σύρο έγινε συντάκτης στο ιστορικό λεξικό της Ακαδημίας.

Άλλος ήταν ο γείτονάς μου, ο Νίκος Νικολαΐδης, και μιλώ τώρα για εντελώς παιδική μου ηλικία. Ήταν λοχαγός. Από ακριτομύθιες έμαθα τα όσα θα πω παρακάτω. Στην κατοχή είχε κρύψει κάποιον ασύρματο. Μπροστά από το σπίτι μας περνούσαν τα καλώδια του ηλεκτρικού (ρεύμα βέβαια εμείς δεν είχαμε). Ο Νικολαΐδης πετούσε τη νύχτα ένα γάντζο και έκλεβε ρεύμα για τον ασύρματο. Μ΄ αυτόν έστελνε μηνύματα στους Εγγλέζους για την κίνηση των πλοίων στο λιμάνι της Σύρου. Ήταν στο ΕΑΜ. Αμέσως μετά την κατοχή, πρωτοήλθαν ΕΑΜίτες στη Σύρο. Τον παραγκώνισαν από κάθε υπεύθυνη θέση: Ήταν πράκτορας των Άγγλων! Σύντομα όμως επικράτησε η δεξιά. Τώρα τιμήθηκε ανάλογα: τον έβαλαν φυλακή. Ήταν στο ΕΑΜ!

Και τώρα, έχοντας περάσει μια ολόκληρη ζωή από τότε, προσπαθώ, μάταια, να βρω μια λογική στα όσα σημάδεψαν τη ζωή μου. Καλά, βέβαια το πρόβλημα δεν ήταν ποτέ ιδεολογικό διεθνώς. Η μεγάλη αντιπαράθεση μεταξύ Δύσης, Δυτικής Ευρώπης και Αμερικής, από τη μια και Σοβιετικής ΄Ενωσης από την άλλη, ποτέ δεν υπήρξε πραγματικά. Η Σοβιετική Ένωση κατέρρευσε, αλλά η αντιπαλότητα με τη Ρωσία συνεχίζεται αμείωτη. Όπως ήταν και προηγουμένως, όταν Πολωνοί, Σουηδοί, Γάλλοι, Γερμανοί εισέβαλλαν στη Ρωσία, που ποτέ δεν επιτέθηκε κατά της Δύσης. Οι ανάγκες της για λιμάνια δεν ικανοποιούνταν με επέκτασή της Δυτικά, στην Κεντρική Ευρώπη, αλλά Ανατολικά, στον Ειρηνικό Ωκεανό. Και σ΄ αυτή τη διεθνή απάτη βασίσθηκε ο ολέθριος δικός μας εμφύλιος πόλεμος.

Κατανοητή, όχι συγγνωστή, ήταν η βαρβαρότητα και από τις δύο μεριές κατά των αντιπάλων τους. Αλλά η δίωξη των δικών τους ανθρώπων, πώς ερμηνεύεται; Κορυφαίοι αριστεροί διανοητές και αγωνιστές αποπέμφθηκαν. Γιάννης Κορδάτος, 'Αρης Βελουχιώτης, Μανώλης Γλέζος, Νίκος Πλουμπίδης και τόσοι άλλοι, εδώ, αλλά και διεθνώς, με ποικίλους αντιφρονούντες, που είχαν προσφέρει πολλά στην κομμουνιστική ιδεολογία. Αλλά και κορυφαίοι δεξιοί διανοητές και σημαντικοί άνθρωποι διώχθηκαν από τη δεξιά εξουσία. Στην Ελλάδα εκείνη την περίοδο δεν υπήρξαν πολλοί δεξιοί διανοητές. Παγκόσμια όμως είδαμε από τη μια μεριά να νοιώθουν την κρατική πίεση άνθρωποι όπως ο Πικάσο, ο Τσάρλυ Τσάπλιν, ο Ζολιό-Κιουρύ, κλπ, την ίδια στιγμή που από την άλλη μεριά υφίστανταν τα ίδια άνθρωποι όπως ο Ζαχάρωφ, o Σολτζενίτσυν, ο Σοστάκοβιτς κλπ. Πώς εξηγείται τέτοια παράλογη βαρβαρότητα;

Ιδίως στις οξείες καταστάσεις το κυρίαρχο σύστημα, για να μη διαλυθεί απειλούμενο από άλλο, εφαρμόζει ολοκληρωτικές μεθόδους. Ο ολοκληρωτισμός δεν είναι αποκλειστικότητα ενός είδους καθεστώτος, όπως του Χιτλερικού ή του Σταλινικού. Υπήρχε και στο Μακαρθισμό στις "δημοκρατικές" ΗΠΑ. Δεν υπήρξε μόνο στη Μεταξική δικτατορία, αλλά και πολλά χρόνια μετά τη λήξη του εμφύλιου πολέμου μας με τη "βασιλευόμενη δημοκρατία" με τα "κοινωνικά φρονήματα" και εκτελέσεις. Οι ολοκληρωτισμοί έχουν ιδεολογική βάση. Η επικράτησή τους στηρίζεται σε κερδοσκόπους, αλλά και σε ιδεολόγους που με φανατισμό αγωνίζονται για την ιδέα που έχουν πιστέψει. Οι τελευταίοι εξανίστανται βέβαια όταν η δεσπόζουσα κατάσταση ξεφεύγει από την ιδεολογία που πίστεψαν. Και της γίνονται επικίνδυνοι. Αυτή η ίδια κατάσταση τους έχει αναδείξει ήρωες στη συνείδηση του λαού. Γίνεται λοιπόν απηνής δίωξή τους.