Κάλλος και Τέχνη

Η Τέχνη, συμπεριλαμβάνοντας τις εικαστικές τέχνες που εκτείνονται σε χώρο και τις μουσικές που εκτείνονται σε χρόνο, είναι η μία από τις τρεις κύριες πολιτιστικές εκδηλώσεις. Η Τέχνη είναι το συναίσθημα της κοινωνίας, όπως η Επιστήμη είναι η γνώση και η Ηθική η βούλησή της.

Η Τέχνη είναι κοινωνική λειτουργία που είναι δύσκολο να ερμηνευθεί λογικά. Ο καλλιτέχνης, εκπέμπει σήματα, ενώ οι φιλότεχνοι, τα προσλαμβάνουν και συγκινούνται. Θα προσπαθήσω να δείξω με ποιους φυσιολογικούς και ψυχολογικούς μηχανισμούς μας συγκινεί η τέχνη.

Ψυχολογία είναι η επιστήμη της συμπεριφοράς και των πνευματικών διεργασιών. Στοιχειώδης μονάδα της συμπεριφοράς είναι τα αντανακλαστικά. Όταν προσπίπτει ένα ερέθισμα σε ένα αισθητήριο, η ανταπόκριση είναι κίνηση ή έκκριση. Παράλληλα γίνεται υποκειμενικά αισθητή η διέγερση του αισθητηρίου σαν αίσθημα. Η ανταπόκριση μπορεί να οδηγεί σε ενίσχυση ή εξασθένηση της έντασης του ερεθίσματος (θετική και αρνητική ανάδραση). Παράλληλα το αίσθημα γίνεται δεκτό ευχάριστα ή δυσάρεστα αντίστοιχα. Από τις πέντε αισθήσεις μας, η όραση και η ακοή δεν ανταποκρίνονται με ανάδραση, θετική ή αρνητική. Τα αισθήματα που προκύπτουν από τη διέγερσή τους (φως και ήχος, αντίστοιχα) δεν είναι ούτε ευχάριστα ούτε δυσάρεστα. Από αυτές ακριβώς τις αισθήσεις εισάγονται μέσα μας τα ερεθίσματα της Τέχνης, εικαστικά και μουσικά.

Κάποια από τα αντανακλαστικά μας, εκτός από διεγερσιμότητα, έχουν και αυτοματισμό, σαν τους ταλαντωτές χάλασης που έχομε συζητήσει αλλού. Για παράδειγμα, η καρδιά ταλαντώνεται από τη συστολή στη διαστολή και πάλι στη συστολή. Καθαρά φυσιολογική ταλάντωση. Παράδειγμα ψυχοσωματικής ταλάντωσης είναι η πείνα. Περιοδικά πεινάμε, τρώμε, χορταίνομε, ξαναπεινάμε. Έτσι ταλαντώνεται το θέλω μας. Αμιγώς ψυχολογική ταλάντωση είναι η περιοδική εναλλαγή ύπνου και εγρήγορσης. Γενικά, η ύπαρξή μας ταλαντώνεται όλο το 24ωρο από τη διέγερση στη χαλάρωση και πάλι στη διέγερση.

Τα θερμόαιμα ζώα, εκτός από τα αντανακλαστικά με τα οποία γεννιόνται, μπορούν να σχηματίσουν στη διάρκεια της ζωής τους και δικά τους, τα λεγόμενα εξαρτημένα αντανακλαστικά. Αυτά σχηματίζονται στη βάση προϋπαρχόντων φυσικών αντανακλαστικών, όταν εμφανίζονται συχνά σε ζεύγη δύο ερεθίσματα. Ειδικά ο άνθρωπος μπορεί να σχηματίζει και δευτεροβάθμια εξαρτημένα αντανακλαστικά στη βάση προσχηματισμένων εξαρτημένων. Σαν ταλαντωτής το συναίσθημά μας μπορεί να αυτοδιεγείρεται και να εκφράζεται με σωματικές εκδηλώσεις, όπως είναι το γέλιο, το κλάμα κλπ. Τέτοιες αντιδράσεις έχουν και τα ζώα, που μπορούν έτσι να μεταβιβάζουν άμεσα τα συναισθήματά τους σε άλλα ομοειδή ζώα. Αυτές οι εκδηλώσεις δεν ωφελούν τα άτομα, βοηθούν όμως την ομάδα. Η Τέχνη είναι η κοινωνική εκδήλωση που επιτυγχάνει τη συναισθηματική ενότητα της κοινωνίας.

Πώς συγκινεί όμως ένα έργο τέχνης; Ο Επίχαρμος έλεγε ότι «νοῦς ὁρᾷ καὶ νοῦς ἀκούει». Κάποιος με ένα νόημα στο νου του εκπέμπει ένα σήμα με το στόμα, ή γράφοντας με το χέρι, το δέχεται ένας άλλος με το αυτί ή το μάτι του και το μετατρέπει σε δικό του νόημα. Με την όραση και την ακοή λοιπόν επικοινωνεί ο νους του ενός με το νου του άλλου.

Η τέχνη ενώνει τον δημιουργό της με το φιλότεχνο κοινό διττά. Έλλογα, μεταβιβάζει ο καλλιτέχνης νοήματα, τα προσλαμβάνει το κοινό και αυτά, με εξαρτημένα αντανακλαστικά, συνδέονται με συγκινητικά γεγονότα, που είναι ευχάριστα ή δυσάρεστα. Αισθητηριακά, τα ακούσματα και θεάματα δεν είναι ούτε ευχάριστα ούτε δυσάρεστα. Μπορούν όμως να προκαλούν διέγερση ή χαλάρωση. Η διέγερση και χαλάρωση που προκαλείται μας είναι ευχάριστη ή δυσάρεστη, ανάλογα με τη φάση της διέγερσης ή χαλάρωσης στην οποίαν βρισκόμαστε εμείς οι ίδιοι. Ο αισθητηριακός τρόπος με τον οποίον μας συγκινεί η τέχνη δεν έχει λογική. Ονομάζεται συχνά μαγεία της τέχνης.

Γενικά χαλάρωση μας προκαλούν τα ήπια ερεθίσματα, οι απαλές καμπύλες, η συνέχεια, οι απλές αριθμητικές ή γεωμετρικές σχέσεις, ο ρυθμός, η αρμονία εικαστική και μουσική, η συμπληρωματική σχέση σε χρώμα και ήχο κλπ. Τα αντίθετα ερεθίσματα μας διεγείρουν. Το χαλαρωτικό ή διεγερτικό ερέθισμα μας είναι ευχάριστο αν ταιριάζει με τη φάση της εσωτερικής μας ταλάντωσης, δυσάρεστο αν δεν ταιριάζει. Ένα χαλαρωτικό ερέθισμα μας νανουρίζει ευχάριστα την ώρα του ύπνου, μας δυσαρεστεί όταν προσπαθούμε να εστιάσουμε την προσοχή μας κάπου. Την εσωτερική μας ταλάντωση μπορεί να τη διαμορφώνει το ίδιο το έργο τέχνης. Με σχεδόν αμιγώς αισθητηριακό τρόπο μας συγκινεί η καθαρή μουσική, π.χ. μια σονάτα, ενώ με σχεδόν αμιγώς έλλογο τρόπο, ένα διήγημα.

Ένα έργο τέχνης όμως μπορεί να συγκινεί και από παράγοντες που βρίσκονται έξω από αυτό καθαυτό. Τέτοιοι είναι κυρίως το περιβάλλον, η πρωτοτυπία, η συγκινησιακή ανταπόκριση των άλλων και η ιστορία. Μια εικόνα στο περιβάλλον μιας εκκλησίας με παρακινεί να προσκυνήσω, να προσευχηθώ. Η ίδια στο εικονοστάσι του πατρικού μου μού μεταφέρει τα συναισθήματα ασφάλειας, αλλά και σεβασμού στα πλαίσια της οικογένειάς μου όταν ήμουν παιδί. Η ίδια σε μια έκθεση ζωγραφικής με κάνει να αναζητήσω τις αισθητικές αρετές της. Το πρωτότυπο έργο είναι μοναδικό, όπως και Εγώ ο νοητός. Έχει μεγαλύτερη αξία, έστω και αν ένα αντίγραφο μπορεί να είναι αισθητικά ωραιότερο, διότι ο αντιγραφέας διόρθωσε μικρολάθη που διέλαθαν στο πρωτότυπο. Σε μια συναυλία χειροκροτώ επειδή μου άρεσε το έργο ή και επειδή χειροκροτούν οι άλλοι. Τέλος, η ιστορική εμπειρία μου από προγενέστερα έργα τέχνης έχει διαμορφώσει τα καλλιτεχνικά κριτήριά μου. Αν ένα έργο τέχνης ταιριάζει μ΄ αυτά, με συγκινεί, αλλιώς αδιαφορώ.

Τώρα που ξέρομε, μπορούμε να δημιουργήσουμε ένα έργο τέχνης;

Ο Πωλ Βαλερύ λέει πως «Αν ένα πουλί μπορούσε να πει με ακρίβεια τι τραγουδά, γιατί τραγουδά και τι είναι αυτό που το κάνει να τραγουδά, δεν θα τραγουδούσε». Κι όταν ο ζωγράφος Ντεγκά παραπονέθηκε στον ποιητή Μαλαρμέ, γιατί δεν μπορεί να γράψει ποίηση, ενώ έχει πολλές ιδέες, εκείνος του απάντησε: «Το ποίημα δεν γίνεται με ιδέες, γίνεται με λέξεις, αγαπητέ μου Ντεγκά».

Νους ορά και νους ακούει. Μόνος ο νοητός λόγος δεν αρκεί στην Τέχνη. Χρειάζεται και η αισθητηριακή συμβολή, οι λέξεις, οι ήχοι, οι εικόνες. Μόνη η αισθητηριακή πύλη των ερεθισμάτων δεν φθάνει. Πρέπει να συνδυασθούν ο λόγος με την αισθητηριακή εντύπωση σε ένα είδος δευτεροβάθμιου νου, στη συνείδηση μαζί με το υποσυνείδητο, που μόνο ο άνθρωπος διαθέτει.

Η Τέχνη είναι τελικά το συναίσθημα της Κοινωνίας, που καθορίζει τη στάση της απέναντι στις γνώσεις που προσφέρει η Επιστήμη και στη βούλησή της, όπως εκφράζεται με την Ηθική. Χωρίς Τέχνη, η κοινωνία δεν μπορεί να αρτιωθεί.

Δημ. Α. Σιδερής, Ομ καθηγητής καρδιολογίας, dimitris.sideris@gmail.com