ΑΓΩΓΗ

Ένα παιδί είναι ανάγωγο. Ένας λαός δεν έχει αγωγή. Η αγωγή είναι πολύ σχετική με την παιδεία. Πώς εφαρμόζεται όμως η αγωγή; Πώς αποκτάται η παιδεία;

Κάθε τι που μαθαίνομε να κάνουμε (και στο "κάνουμε" συμπεριλαμβάνω και το "σκεφτόμαστε" και το "θέλουμε"), γίνεται φυσιολογικά με τη δημιουργία εξαρτημένων αντανακλαστικών. Γεννιόμαστε με κάποια αντανακλαστικά, αυτοματοποιημένες ανταποκρίσεις στο περιβάλλον μας, που μερικά έχουν περιοδικότητα σαν ταλαντωτές. Πάνω σ΄ αυτά, τα θερμόαιμα ιδίως ζώα, κι ο άνθρωπος πολλαπλάσια, αποκτούν μετά τη γέννησή τους νέα, τα εξαρτημένα, αντανακλαστικά, επίκτητη συμπεριφορά. Η απόκτηση τέτοιας συμπεριφοράς γίνεται με επανειλημμένη σύζευξη κάποιων ερεθισμάτων με άλλα που αποτελούν την απαρχή φυσικών αντανακλαστικών. Τονίζεται το "επανειλημμένη". "Ἐπανάληψις μήτηρ μαθήσεως". Αυτά τα ερεθίσματα, μπορεί να είναι τυχαία ή προγραμματισμένα από την κοινωνία, που για ένα νήπιο είναι οι γονείς του, έπειτα το σχολείο και σε κάθε ηλικία οι φίλοι, τα παιδιά ή όσοι γενικά συναναστρέφεται το άτομο. Ποιες είναι οι μέθοδοι για επιβολή τέτοιας αγωγής;

Το πρώτο στάδιο είναι να έχουμε αποφασίσει την επιθυμητή αγωγή, ποιος είναι ο στόχος της παιδείας μας. Συνήθως δεν έχομε συγκεκριμένο στόχο, αλλά, υποσυνείδητα, χωρίς να το καταλαβαίνουμε, στόχος υπάρχει, και αυτόν υπαγορεύομε στα παιδιά μας. Έτσι κι αλλιώς, αποφασίζεται από τους γονείς του παιδιού και κάθε απόπειρα να χειραγωγηθεί από την πολιτεία βρίσκεται στα όρια του ολοκληρωτισμού, της δουλείας. Παρά ταύτα, η πολιτεία, "χωρίς περίσκεψη, χωρίς αιδώ", κτίζει τείχη γύρω μας και μέσα σ΄ αυτά κινούμαστε και στα πλαίσιά τους δίνομε αγωγή στα παιδιά μας.

Το επόμενο στάδιο είναι πώς επιτυγχάνεται αυτός ο στόχος. Ο πιο δημοφιλής τρόπος, από την εποχή του Πλάτωνα και του Σωκράτη, είναι ένας συνδυασμός αμοιβών για τις επιθυμητές πράξεις και, ιδίως, ποινών για τις ανεπιθύμητες. Έτσι εξάλλου εκπαιδεύομε ένα σκύλο ή ένα δελφίνι στο τσίρκο. Η επιτυχία της μεθόδου με τα ζώα αποδεικνύει την αποτελεσματικότητά της. Και στους ανθρώπους επίσης έχει τεκμηριωθεί, ως ένα βαθμό, η αποτελεσματικότητα. Όλες οι κοινωνίες έχουν υιοθετήσει αυτό το εργαλείο, αλλά το ότι δεν λειτουργούν τέλεια υποδηλώνει τη μερική μόνο δραστικότητά του.

Τα εξαρτημένα αντανακλαστικά δημιουργούνται όταν το εξαρτημένο ερέθισμα, που από μόνο του δεν συνεπάγεται αισθητή ανταπόκριση, προηγείται από το ανεξάρτητο που ξεκινά μια κίνηση ή έκκριση, αλλά και το σχηματισμό αντίστοιχης νοητής παράστασης. Όταν μια κοινωνικά ανεπιθύμητη πράξη ακολουθείται σταθερά από ποινή, ακόμη και η απλή σκέψη της πράξης σημαίνει να εμφανισθεί η δυσάρεστη νοητή παράσταση της ποινής. Κι αυτή αναστέλλει την τάση για αντικοινωνική συμπεριφορά. Κάτι παρόμοιο, αλλά αντίστροφα, γίνεται με την αμοιβή για επιθυμητές πράξεις. Η μέθοδος είναι σημαντικά αποτελεσματική, αλλά έχει σοβαρές ανεπιθύμητες ενέργειες. Η ποινή εφαρμόζεται όχι όταν κάνει κάποιος κάτι παράνομο, αλλά όταν αποκαλυφθεί ότι το έκανε. Όταν μπορεί να κάνει την επιθυμητή γι΄ αυτόν, αντικοινωνική πράξη, χωρίς να γίνει αντιληπτός, γιατί να μην την επιτελέσει; Η κλοπή είναι πολύ εύκολος τρόπος για ν΄ αποκτηθεί πλούτος. Αν μπορώ να κλέψω χωρίς να με δουν, γιατί να μην κλέψω; Το αντίστροφο, με το ίδιο αποτέλεσμα, έχει και η αμοιβή για τις καλές πράξεις. Αν δεν πρόκειται να αμειφθώ, γιατί να κάνω μια αγαθή πράξη; Γιατί να διακινδυνεύσω να σώσω κάποιον που πνίγεται, αν δεν πρόκειται να έχω ευνοϊκή ανταπόκριση από την κοινωνία; Και όχι μόνον αυτό. Η ποινή γεννά το εξαρτημένο αντανακλαστικό της δυσάρεστης παράστασής της μόλις εμφανισθεί μέσα μου η επιθυμία για παρανομία ή ανηθικότητα. Όμως γεννά και τη δυσάρεστη παράσταση της παρουσίας του επιβάλλοντος την ποινή. Επομένως, όχι μόνο αποφεύγω, αλλά και μνησικακώ ή και μισώ τον επιβολέα της ποινής, το δάσκαλο, τον αστυφύλακα, την εξουσία. Σε πρώτη ευκαιρία όχι μόνο θα γίνω παραβάτης, αλλά και θα εκδικηθώ τον εξουσιαστή μου. Υπάρχουν άλλοι τρόποι αγωγής; Η απλή επίδειξη χαράς ή θλίψης, ως υποκατάστατων της αμοιβής ή της ποινής είναι κάτι, αλλά όχι αρκετό.

Η μίμηση είναι ο πιο πρωτόγονος, αγελαίος, τρόπος για να μάθει κάποιος να κάνει κάτι. Αν ένα κοπάδι πρόβατα περνούν ένα ένα από ένα στενό πορτάκι και παρεμβάλω ένα χαμηλό κώλυμα, το πρώτο πρόβατο που θα διαβεί θα το πηδήξει. Αν μόλις περάσει, το αποσύρω, τα πρόβατα που ακολουθούν κάνουν το ίδιο πήδημα χωρίς να υπάρχει πια το κώλυμα. Σε μια κοινωνία η μίμηση μεταφράζεται σε άψογη συμπεριφορά της ηγεσίας, των αρχόντων, των δασκάλων, των ιερέων, των γονιών. Τους μιμούνται οι πολίτες και τα παιδιά, χωρίς ποινές και αμοιβές. Πολύ σημαντική η μίμηση και, φαινομενικά εύκολη, χωρίς καταβολή προσπάθειας. Γράφω "φαινομενικά", διότι απαιτεί μέγιστη προσπάθεια για αυτοσυγκράτηση προκειμένου να επιδειχθεί η απαραίτητη άψογη συμπεριφορά.

Ο άλλος τρόπος είναι περισσότερο κοινωνικός. Είναι η συμπληρωματική συμπεριφορά. Ο εξουσιαστής, ο αστυνομικός, ο δικαστής, ο νομοθέτης, η κυβέρνηση δημιουργούν τα κενά που πρέπει να συμπληρώσει ο πολίτης. Δημιουργούν, άμεσα ή έμμεσα, θέσεις εργασίας για να δουλέψει ο πολίτης. Ο δάσκαλος ρωτά το μαθητή, τον παρακινεί να απαντήσει. Κι ο ιερέας προτρέπει το εκκλησίασμα από τον άμβωνα να κάνει ό,τι ζητά από αυτόν ο Θεός. Διαφέρει η συμπληρωματική συμπεριφορά από το σύστημα αμοιβών-ποινών, διότι αυτή προηγείται πριν, ενώ οι αμοιβο-ποινές ακολουθούν μετά την πράξη. Εδώ ανήκει η ευθύνη των ανεξάρτητων διανοητών. Οφείλουν να δημοσιοποιούν τη σκέψη τους. Όχι για να πείσουν (μιμητικά), αλλά για να προβληματίσουν (συμπληρωματικά), να πάρουν αποφάσεις οι αποδέκτες της σκέψης τους τι πραγματικά θέλουν, τι επιδιώκουν, να έχουν επίγνωση του τι θα συμβεί αν επιτύχουν, τι αν αποτύχουν, τι ευνοϊκές ή δυσμενείς, επιθυμητές ή ανεπιθύμητες συνέπειες θα έχει η υλοποίηση της βούλησής τους. Και ακόμη να συλλογισθούν ποια βήματα θα ακολουθήσουν για να επιτευχθεί το "θέλω" τους και πώς θα αξιολογήσουν σε ποιο βαθμό πέτυχαν. Δεν είναι σπάνιο, το μέλλον να μας φέρνει ό,τι προσπαθούσαμε λίγο παραποιημένο, τόσο που δεν το αναγνωρίζομε, καθώς προβάλλει τις ανεπιθύμητες μάλλον παρά τις επιθυμητές συνέπειές του.

Σε μια δημοκρατία (με κληρωτούς δηλαδή άρχοντες), η εξουσία εκφράζει το ολοκλήρωμα της βούλησης των πολιτών, κάνοντας την ηθική δίκαιο. Αυτού του είδους η διακυβέρνηση, με ποινές, αμοιβές, μίμηση και συμπληρωματικότητα αυξάνει τις πιθανότητες να διαπλάσει "ώριμους" πολίτες, δηλαδή πολίτες με τη σωστή αγωγή, αρετή και κοινό νου. Και είναι ο κύριος γι΄ αυτό τρόπος. Το αντίστροφο, η ευχή να υπάρξουν "ώριμοι" πολίτες για να εφαρμοσθεί δημοκρατία, υποκρύπτει συχνά τη βούληση να μην εγκαθιδρυθεί δημοκρατία.