Φώτα! Η Μεγάλη Γιορτή

Ανήμερα των Θεοφανίων γίνεται ο Μεγάλος Αγιασμός των υδάτων. Το ύδωρ, το νερό είναι το αίμα της γης. Τρέχει στις φλέβες της και της δίνει πνοή. Το νερό είτε είναι ήρεμο ή ορμητικό, είτε είναι στάσιμο ή γάργαρο ή κρυστάλλινο, είναι το σπουδαιότερο συστατικό του ανθρώπινου οργανισμού και φυσικά απαραίτητο για τη δημιουργία και τη συνέχιση της ζωής.

Τα Θεοφάνια ή Επιφάνεια ή Φώτα είναι η μεγαλύτερη των εορτών της Χριστιανοσύνης. Είναι η σημαντική εορτή της Βάπτισης του Χριστού. Ίσως από τις σημαντικότερες του ορθόδοξου κόσμου. Εορτάζεται η επέτειος της βάπτισης του Ιησού στον Ιορδάνη ποταμό. Μοιάζει να είναι σαν την άγια ημέρα αναγέννησης του θείου βρέφους, αφού αυτή η ημερομηνία, η 6η Ιανουαρίου ταυτίστηκε χρονολογικά με την ημέρα που οι τρεις Μάγοι κατόρθωσαν να φτάσουν κοντά στον μικρό Ιησού για να δώσουν δώρα. Παράλληλα η Έκτη Ιανουαρίου θεωρείται σημαντική ημέρα για τη θρησκεία, αλλά και για την λαογραφία πολλών Ευρωπαϊκών χωρών. Υπάρχουν πολλά έθιμα, ακόμη και πρωτοχριστιανικά, που στη σημερινή εποχή τα συνδέουν οι άνθρωποι με τον Χριστιανικό εορτασμό των Θεοφανίων. Τη νύχτα της παραμονής των Θεοφανίων, όχι μόνο στην Ελλάδα, αλλά και σε χώρες της Ευρώπης, την ονόμαζαν “Δωδεκάτη Νύχτα” και πίστευαν ότι αυτή η νύχτα βοηθούσε να φύγει το κακό, να φύγουν μακριά από τους ανθρώπους όλα τα δυσάρεστα. Όπως έχουν γράψει Έλληνες λαογράφοι, η Δωδεκάτη νύχτα, που είναι η παραμονή των Φώτων, ο λαός πίστευε (ίσως μερικοί να πιστεύουν ακόμη) πως είναι η στιγμή που φεύγουν οι Καλικάντζαροι, αυτοί που έπαιζαν αλλά ήθελαν να καταστρέψουν και να γκρεμίσουν τη γη. Και φεύγουν γιατί φοβούνται και τρέμουν τον αγιασμό των υδάτων από τους Ιερείς. Σε πολλά χωριά στη βόρεια Ελλάδα, ακόμη και σήμερα, λένε: “Στις πέντε του Γενάρη, φεύγουν οι καλικάντζαροι...”

ΤΑ ΦΩΤΑ

Την ημέρα των Θεοφανίων, τα παλαιότερα χρόνια, ήταν πολλοί οι Χριστιανοί που βαπτίζονταν αυτή την ημέρα των Θεοφανίων, πιστεύοντας ότι θα είχαν την βοήθεια του Ιησού ώστε να έχουν καλή ζωή. Όπως έγραψε τότε ο Γρηγόριος ο Ναζιανζηνός (επίσκοπος της πόλης Ναζιανζού της Καππαδοκίας), τα Θεοφάνια ονομάστηκαν και Φώτα. Η εορτή των Αγίων Φώτων πήρε και αυτό το όνομα διότι “φως ή φώτισμα” σήμαινε βάπτισμα! Και με το βάπτισμα έβλεπαν οι άνθρωποι εις αυτό το “φως”, το φως το αληθινό. Και αυτή την ημέρα που ο Ιησούς βαπτίστηκε και “ηγίασε τα ύδατα. Αυτή η τελετή του αγιασμού των υδάτων, ετελείτο και τελείται με κατάνυξιν” και όπως έγραψε ο Ιωάννης ο Χρυσόστομος: “οι πιστοί ελάμβαναν ηγιασμένον ύδωρ εις τας οικίας των”. Πριν λίγα χρόνια ο σπουδαίος Έλληνας λαογράφος Γεώργιος Μέγας, είχε γράψει στο βιβλίο του: “...με το πέρασμα του χρόνου όλα τα πράγματα και τα πλέον ιερά, μολύνονται, εξασθενούν και χάνουν την αρχική τους δύναμη και αξία. Όχι όμως το νερό του μεγάλου αγιασμού. Το φέρνουν στα σπίτια οι άνθρωποι και όλοι πίνουν από αυτό. Ραντίζουν με ένα κλαδί ελιάς ή βασιλικού όλους τους χώρους του σπιτιού, τα δέντρα και τα άλλα φυτά, για να καρποφορήσουν και να μην αρρωσταίνουν, τα χωράφια και τα αμπέλια και να τα προφυλάξουν από ασθένειες....”.

Κάθε χρόνο, η μεγάλη τελετή των Φώτων έχει ένα “θείον πρότυπο”. Είναι μια χριστιανική επανάληψη του ιερού γεγονότος. Στα Θεοφάνια επαναλαμβάνεται η βάπτιση του Χριστού. Τα περιστέρια που κρατούν οι πιστοί στα χέρια τους όταν φύγουν και πετάξουν συμβολίζουν το Πνεύμα του Θεού. Και το σταυρό που θα πετάξει ο Ιερέας στη θάλασσα ή στη λίμνη ή στο ποτάμι συμβολίζει τη βάφτιση του Χριστού.

Τα κάλαντα σε λαϊκό λόγο

Ο ελληνικός λαός γιόρταζε τα Φώτα και στο Βυζάντιο με ιδιαίτερη πίστη και πνευματικότητα και όπως έχει γραφτεί σε παλαιό βιβλίο, ακόμη και τα παιδιά τραγουδούσαν τα κάλαντα το απόγευμα της παραμονής, σε αρκετές περιοχές της πόλης, ακόμη και επί Τουρκοκρατίας. Και τα παιδιά τραγουδούσαν:

“Ήρθανε τα Φώτα κι οι φωτισμοί,

ήρθαν οι παπάδες κι οι αγιασμοί

ήρθανε τα Φώτα τα Φωτεινά, ήρθε κι η κυρά μας η Παναγιά.

Όργανον εβάστα κερί βεργί, και των αϊ Γιάννη παρακαλεί,

Άγιε μου Γιάννη και Βαπτιστή, δύνασαι βαπτίζεις θεού παιδί;

Δύναμαι και θέλω μα δεν μπορώ,

να ανέβω πάνω στους ουρανούς, να κατέβω κάτω στους ποταμούς,

να μαζέψω μόσχο και λίβανο, να μοσχοβολήσω τα Είκονα = (τας εικόνας),

να καλοπατήσω τα είδωλα.”

Ανήμερα τα Φώτα, όχι παιδιά, αλλά μεγάλοι έψαλλαν εκείνα τα παλιά τα χρόνια με ιδιαίτερα λόγια:

“Καλημέρα καλημέρα και πάντα καλημέρα κι ας τον καλημερίσουμε τούτο μας τον αφέντη.

Αφέντη μου, πεντάφεντε, πέντε φορές αφέντη, πέντε κρατούν το μαύρο σου κι οκτώ τα σαληβάρι και δέκα σε παρακαλούν αφέντη καβαλάρη. Καβαλικεύεις – χαίρεσαι, ξεζεύεις καμαρώνεις κι όπου πατεί πηγάδι φανερώνεις, πηγάδια, πετροπήγαδα κι αυλές μαρμαρωμένες....

Εδώ που τραγουδήσαμε πέτρα να μη ραγίση

κι ο νοικοκύρης του σπιτιού πολλούς χρόνους να ζήση”.

Αυτά τα κάλαντα, όπως γράφει το βιβλίο, “Τα Φώτα εις το Βυζάντιο” “... ο λαός είχε προσδώσει εις την εορτήν αυτήν ιδιάζουσαν πνευματικότητα. Και τα κάλαντα – η γνήσια αυτή έκφρασις αφελούς λαϊκής μούσης- δεν ελησμόνησαν να ψάλλουν την ευφροσύνην της ημέρας των Φώτων και από την εποχήν της Τουρκοκρατίας...”

Τούτες τις χρονιάρες μέρες, Χριστούγεννα και Πρωτοχρονιά που πέρασαν και Φώτα που πλησιάζουν, χαιρόμαστε να ακούμε τις πρόχειρες παιδικές χορωδίες να τραγουδούν τα κάλαντα. Οι παιδικές φωνούλες ακούγονται τόσο ευχάριστα από τους μεγάλους. Αλλά και οι χορωδίες μας είναι άριστες! Στο νησί της Λέσβου οι “καλαντάρηδες” τραγουδούν την παραμονή των Φώτων:

“Καλήν εσπέραν άρχοντες, κι αν είναι ορισμός σας,

Χριστού την θείαν βάφτισιν να πω στ' αρχοντικό σας.

Αύριο είναι των Φωτών, π' αγιάζει ο κόσμος όλος

και οι παπάδες περπατούν με το σταυρό στο χέρι

και μες τα σπίτια μπαίνουνε και λεν' τον Ιορδάνη”

Και τελειώνουν:

“ο Θεός των όλων και Κύριος

δίνει σας υγείαν και χαίρεται”

Ο αγιασμός των υδάτων έχει ξεχωριστή σημασία για την θαλασσινή πατρίδα μας και για το δικό μας νησί που είχε τόσους ναυτικούς στο παρελθόν, αλλά έχει και σήμερα. Με ιδιαίτερη συγκίνηση θα ακούσουμε και αυτή τη νέα χρονιά τα καράβια και τα καΐκια να σφυρίζουν, χαιρετίζοντας την κατάδυση του Σταυρού στα λιμάνια μας.

Χρόνια Πολλά αγαπητοί αναγνώστες. Σας εύχομαι η νέα χρονιά να σας προσφέρει Υγεία, ευτυχία και κάθε καλό στην οικογένειά σας.

Μαρία Ρώτα