ΡΟΛΟΙ ΚΑΙ ΙΕΡΑΡΧΙΑ

Στις αγέλες ζουν τα ζώα όπως θέλει το καθένα, ανεξάρτητα από τα λοιπά μέλη της αγέλης τους. Ελευθερία! Σταθεροί ρόλοι είναι οι βιολογικοί, το χειλεοθηλικό αντανακλαστικό στη σχέση μητέρας-βρέφους (θηλαστικά) και το πεο-κολπικό μεταξύ εραστών. Περιστασιακά, τα ισχυρότερα μέλη της αγέλης αναλαμβάνουν το ρόλο του αρχηγού και τα λοιπά τα ακολουθούν μιμητικά, χωρίς εξαναγκασμό. Ισχυρότερα σημαίνει ταχύτερα και δυνατότερα. Κι αυτό συνεπάγεται ταχύτερη κατανάλωση ενέργειας. Γι΄ αυτό, αν είναι σαρκοβόρα τα ζώα, σκοτώνουν περισσότερο, αλλά και κουράζονται γρηγορότερα. Τότε άλλο ζώο αναλαμβάνει τον αρχηγικό ρόλο. Τα αγελαία ζώα είναι άνισα, διότι το ισχυρότερο επιβάλλεται πάνω στο ασθενέστερο, ενώ ακολουθούν μιμητικά. Έχουν επομένως κάποιου είδους ιεραρχία. Στα σμήνη των πουλιών που πετούν στον ουρανό μόλις αλλάξει ρότα ένα ακολουθούν όλα.

Στις αμιγείς κοινωνίες αντίθετα, όπως σε κάποιων εντόμων, ιδίως μελισσών, μυρμηγκιών, τερμιτών κλπ, υπάρχουν σαφείς στεγανοί ρόλοι. Πέρα από τα θεμελιώδη αντανακλαστικά, για αυτοσυντήρηση και διατήρηση του είδους, έχουν και ρόλους, που αποσκοπούν κυρίως στη συλλογή και διατήρηση αποθηκών με χρήσιμα είδη για συνθήκες ένδειας, καθώς και στην άμυνα της κοινωνίας. Οι ρόλοι είναι στεγανοί, εξίσου υποχρεωτικοί για όλα τα μέλη της κοινωνίας, χωρίς ιεράρχηση επομένως. Κανένας ρόλος δεν είναι ανώτερος από άλλον. Υπάρχει πλήρης ισότητα, υποχρεωτικά, αφού όλα τα μέλη της κοινωνίας έχουν ΙΣΗ δυνατότητα πρόσβασης στις αποθήκες τους, ανεξάρτητα από το ρόλο τους.

Η ανθρώπινη κοινωνία διαφέρει από των εντόμων πρώτιστα κατά το ότι οι περιορισμοί στη συμπεριφορά των μελών της δεν είναι αντανακλαστικά αναγκαστικοί, αλλά αποφασίζονται από τα ίδια. Γι΄ αυτό ο άνθρωπος είναι ζώο πολιτικό (Αριστοτέλης), όχι κοινωνικό. Αυτή η δυνατότητά τού επιτρέπει να έχει σχετική ελευθερία, σαν των αγελαίων ζώων, αλλά και κοινωνική ισότητα, σαν των κοινωνικών εντόμων. Η «ιδανική» Πολιτεία του Πλάτωνος έχει τις ιδιότητες των κοινωνιών των εντόμων. Τα μέλη της είναι στεγανά διαχωρισμένα σε τάξεις, ενώ έχουν πλήρη ισότητα στην πρόσβαση στις κοινωνικές αποθήκες με κοινοκτημοσύνη. Πέρα από το ότι οι ίδιοι οι πολίτες αποφασίζουν τους νόμους τους, μια άλλη διαφορά της ανθρώπινης από τις κοινωνίες των εντόμων είναι ότι στις τελευταίες περιορίζεται η συμπεριφορά των μελών τους διαρκώς ισόβια, ενώ, στην ανθρώπινη κοινωνία, μόνο στο ένα τρίτο και μόνο της ενήλικης ζωής, στο κοινωνικό (επαγγελματικό και πολιτικό) ωράριο του καθενός. Οι ανήλικοι και οι ηλικιωμένοι, βρίσκονται εκτός της ενεργού κοινωνίας, αφού δεν εργάζονται, ενώ και στους ενεργούς πολίτες, το ένα τρίτο της δραστηριότητας τους αφιερώνεται στις ανάγκες του αισθητού Εγώ τους (ύπνος, διατροφή κλπ) και ένα άλλο τρίτο στο κατεξοχήν ανθρώπινο ωράριο του νοητού Εγώ, στις σκέψεις, συναισθήματα, ελεύθερη βούληση, σχηματισμό σκοπού δηλαδή και επιδίωξή του.

Η ανθρώπινη κοινωνία, με τους παραπάνω περιορισμούς, αποτελείται λοιπόν από ρόλους. Οι ρόλοι είναι διαφορετικοί, όχι, καταρχήν, ίσοι. Ισότητα δεν υπάρχει στο αισθητό Εγώ (π.χ. κάποιος είναι ισχυρότερος ή ωραιότερος από άλλον κλπ) ούτε στο νοητό Εγώ, όπου, καθώς είναι άβατο, είναι αδύνατη η σύγκριση. Όμως η διαφορετικότητα των ρόλων δεν τους καθιστά άνισους; Ο ρόλος του βασιλιά δεν είναι ανώτερος από το ρόλο του στρατιώτη και του πλουσίου ανώτερος από του πένητα; Η ιεράρχηση των ρόλων που σημαίνει ανισότητα υπάρχει μόνο σε σχέση με την εξουσία, δηλαδή, βασικά, τη δυνατότητα πρόσβασης στις κοινωνικές αποθήκες. Ο ρόλος του βασιλιά επιβάλλει να δίνει διαταγές και του στρατιώτη να εκτελεί. Ωστόσο και οι δύο είναι ΕΞΙΣΟΥ υποχρεωμένοι να πειθαρχούν στους ρόλους τους. Αν ο βασιλιάς πάψει να διατάζει ή δίνει διαταγές πέρα από τις (π.χ. συνταγματικές) δικαιοδοσίες του ή αν ο στρατιώτης αυθαιρετεί ή δεν πειθαρχεί όπως οφείλει, τότε αυτοί αποβάλλονται από την κοινωνία.

Οι ανώτατοι άρχοντες κινδυνεύουν να πεθάνουν από βίαιο θάνατο περισσότερο από τους κοινούς θνητούς. Από τη Μ.Αντουανέτα, ως τον Τ.Φ.Κένεντι. Παρά τον αυξημένο κίνδυνο για τη ζωή τους, πολλοί είναι εκείνοι που επιδιώκουν την εξουσία. Τι είναι εκείνο που προσδίδει κλέος σε κάποιους ρόλους και πολλοί τους επιδιώκουν;

Κάποιοι ρόλοι αποφέρουν πλεονεκτήματα σ΄ αυτόν που τους υποδύεται. Τα πλεονεκτήματα είναι ότι μπορούν ευκολότερα από άλλους να πραγματοποιούν τους ιδιαίτερους σκοπούς του νοητού Εγώ και τις ανάγκες του αισθητού Εγώ τους, έξω δηλαδή από το κοινωνικό τους ωράριο. Από τη στιγμή που υπάρχει τέτοιο αντάλλαγμα, οι ρόλοι, εξαρχής διαφορετικοί, αλλά ίσοι, ιεραρχούνται και γίνονται άνισοι. Αυτό το προνόμιο είναι το κίνητρο για την απόκτηση εξουσίας. Το προνόμιο αυτό αποκτάται στο κοινωνικό ωράριο, αλλά επεκτείνεται και στο αισθητό και στο νοητό. Η εξουσία που συνοδεύει ένα ρόλο γίνεται κύρος έξω από το κοινωνικό ωράριο. Η παραβίαση των κανόνων που επιβάλλουν οι ρόλοι συνεπάγεται ποινές στον παραβάτη. Και ο φόβος της ποινής στο κοινωνικό ωράριο γίνεται στο ελεύθερο, νοητό, και στο αισθητό, ωράριο σεβασμός, ένα είδος υπακοής από φόβο, χωρίς παρούσα απειλή.

Σε μια πραγματική δημοκρατία, όπου οι άρχοντες επιλέγονται με κλήρο από το σύνολο των πολιτών (μόνον αυτή είναι δημοκρατία, κατά τον Αριστοτέλη), πώς θα ήταν τα πράγματα; Η εμπειρία έχει δείξει ότι οι άξιοι υπηρέτες των ρόλων τους στο κοινωνικό ωράριο διατηρούν το κύρος και το σεβασμό του συνόλου και στα άλλα δύο ωράρια. Το προνόμιο που συνεπάγονται λοιπόν κάποιοι ρόλοι εκτός του κοινωνικού ωραρίου, τους ιεραρχεί. Η ιεράρχηση αυτή δημιουργεί το κίνητρο για ν΄ αναληφθούν από όλους τους πολίτες αντίστοιχοι ρόλοι, αλλιώς κανένας δεν θα επιθυμούσε ρόλους που είναι ιδιαίτερα κοπιώδεις και επικίνδυνοι. Τι μένει για να διατηρηθεί η θεμελιώδης ελευθερία και ισότητα σε όλα τα μέλη της κοινωνίας; Μένει η συχνή εναλλαγή όλων σε κάθε ρόλο. Αυτό επιτυγχάνεται, όπως αναφέρθηκε, με κλήρωση και περιορισμένη θητεία σε κάθε αξίωμα. Υπάρχουν όμως ρόλοι που είναι ιδιαίτερα απαιτητικοί, ιδίως σήμερα με την προηγμένη τεχνολογία. Απαιτούν βαθιές γνώσεις, μεγάλη πείρα και εξειδίκευση. Τέτοιοι είναι κυρίως οι ρόλοι της εκτελεστικής εξουσίας (κυβέρνησης). Η εκτέλεση τέτοιων ρόλων οφείλει να είναι κάτω από τον έλεγχο του συνολικού δήμου. Γι΄ αυτή την κρίση δεν απαιτείται εξειδίκευση. Μπορώ να κρίνω αν ένας γιατρός, δικηγόρος, μηχανικός έκανε καλά τη δουλειά που του ανέθεσα, χωρίς να γνωρίζω τις επιστήμες τους. Αυτό που εγώ γνωρίζω (και κανένας άλλος δεν το ξέρει) είναι οι ανάγκες μου και κρίνω αν αυτές ικανοποιούνται. Η ιεράρχηση ρόλων (ανισότητα) είναι τελικά αναγκαία και συμβατή με τη δημοκρατία συμβάλλοντας με αποτελεσματικότητα στην ισόρροπη διατήρηση ελεγχόμενης ελευθερίας και ισότητας.