ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ ΚΑΙ ΚΟΜΜΑΤΑ

Όταν έγινε κυρίαρχος ο Κεμάλ Ατατούρκ, διοικούσε συγκεντρώνοντας στον εαυτό του όλες τις εξουσίες. Σύντομα κατάλαβε πως έτσι κάθε αποτυχία των συνεργατών του χρεωνόταν σ΄ αυτόν. Επέτρεψε λοιπόν τη δημιουργία κομμάτων. Αν πήγαινε κάτι στραβά, έφταιγε το κόμμα κι ερχόταν άλλο στην εξουσία.

Στην αρχαιότητα, ιδιαίτερα στις Αθήνες, υπήρχε δημοκρατία είτε άμεση είτε με κλήρωση των αρχόντων. Εξελισσόταν διαρκώς από τα μυθικά χρόνια, διαμέσου των βασιλέων, με δημοψηφίσματα για τα μεγάλα κρίσιμα ζητήματα, ως την εποχή του Κλεισθένη. Ήδη ο Πελασγός, βασιλιάς του Άργους, για να δοθεί άσυλο στις Ικέτιδες Δαναΐδες που τις κυνηγούσαν για αθέλητο γάμο τα Αιγύπτια ξαδέρφια τους, έκανε δημοψήφισμα. Η δημοκρατία, διαρκώς εξελισσόμενη, ποτέ δεν ολοκληρώθηκε. Δεν έγιναν ποτέ πολίτες οι γυναίκες, οι δούλοι και οι μέτοικοι. Επιπλέον, μια από τις τρεις εξουσίες, η εκτελεστική (Στρατηγοί και ελάχιστοι άλλοι) παρέμεινε αναγκαστικά ολιγαρχική. Για τη νομοθετική (βουλή) και τη δικαστική εξουσία αρκεί πρώτιστα η επίγνωση των αναγκών και των επιθυμιών των πολιτών, λαβαίνοντας υπόψη τις τεχνικές δυνατότητες που παρέχονται από επαΐοντες. Για την εκτελεστική εξουσία όμως (κυβέρνηση) απαιτούνται πρώτιστα γνώσεις για να προταθούν εφικτές λύσεις στα αιτήματα του λαού που θα λάβει τις αποφάσεις και για να εκτελεσθούν οι αποφάσεις του. Στη σημερινή πολύπλοκη κοινωνία, η ανάγκη ειδικευμένων για την εκτελεστική εξουσία είναι πολύ μεγαλύτερη από την αρχαιότητα. Η διαφορά μεταξύ δημοκρατίας και ολιγαρχίας, όπως είναι οι σύγχρονες ρεπούμπλικες (ή, ευφημιστικά, αστικές ή φιλελεύθερες ή κοινοβουλευτικές κλπ δημοκρατίες) είναι ότι στη δημοκρατία οι άρχοντες κληρώνονται, ενώ στην ολιγαρχία εκλέγονται (Αριστοτέλης).

Η αμιγής δημοκρατία δεν χρειάζεται κόμματα, καθώς η βούληση κάθε πολίτη είναι ακριβώς ίσης αξίας με κάθε άλλου και οι πιθανότητες να άρχει και να άρχεται είναι ακριβώς ίσες για όλους. Ωστόσο, στο ολιγαρχικό κατάλοιπο της εκτελεστικής εξουσίας, όπου οι άρχοντες εκλέγονται, η ύπαρξη κομμάτων (ή παρατάξεων) είναι απαραίτητη. Ο λαός ψηφίζει και η εξουσία ανατίθεται σ΄ αυτόν που υποστηρίζεται από συγκεκριμένο κόμμα.

Τα κόμματα διαφέρουν μεταξύ τους κυρίως αντιπροσωπεύοντας «τάξεις», που στα σύγχρονα πολιτεύματα είναι δύο κυρίως, οι εργοδότες (καπιταλιστές) και οι εργαζόμενοι (προλετάριοι). Τα αντίστοιχα κόμματα είναι δεξιά και αριστερά. Υποδιαιρέσεις σημαντικές αφορούν το ρυθμιστικό ρόλο του κράτους. Η ύπαρξη κεφαλαίου που αναπαράγεται και από τον τόκο του συντηρούνται οι άνθρωποι χωρίς να αναλώνουν το κεφάλαιο, απαιτεί κάποιον υπεύθυνο που, αν δεν είναι ένα ή περισσότερα άτομα, μένει να είναι το κράτος. Η αρχική μαρξιστική θέση ήταν ότι το κράτος είναι άχρηστο. Ωστόσο οι πρακτικοί διάδοχοι, όπως ο Λένιν και ο Στάλιν θεώρησαν το κράτος απαραίτητο ως μονοπώλιο. Άλλοι όμως, όπως οι αναρχικοί (π.χ. Μπακούνιν) θεωρούσαν ότι το κράτος είναι καταπιεστικό για τους πολίτες (που όντως είναι) και επομένως απορριπτέο. Συγκρούστηκαν λοιπόν αναρχικοί και κομμουνιστές, παρά την ταύτιση που τους γίνεται από αντιπάλους. Στην αρχαιότητα δεν υπήρχαν κόμματα, διότι δεν είχε αναπτυχθεί επαρκώς η αστική κοινωνία με λίγους μεγάλους εργοδότες και καθένα τους με πλήθος εργαζομένων. Υπήρχαν όμως παρατάξεις υπέρ της δημοκρατίας ή της ολιγαρχίας. Εξαιρώντας τη Μακεδονία, η μοναρχία ήταν από όλους τους Έλληνες στην κλασική εποχή απορριπτέα. Ωστόσο, η αντιπαράθεση μεταξύ δημοκρατικών και ολιγαρχικών ήταν έντονη και, όποτε η μια παράταξη ηττάτο, ζητούσε βοήθεια από τους ισχυρούς, την ολιγαρχική Σπάρτη και τις δημοκρατικές Αθήνες. Κι όταν νικούσε, με τη βοήθεια των ξένων, εξαπέλυε άγριες σφαγές των αντιπάλων της. Το κόστος ήταν ότι όλη η πόλη υποδουλωνόταν στον ισχυρό που είχε σπεύσει σε βοήθεια.

Ποιος θα ήταν όμως ο ρόλος των κομμάτων σε μια σύγχρονη δημοκρατία, αν ποτέ εφαρμοζόταν στο σύγχρονο κόσμο;

Πρώτο, αφού η εκτελεστική εξουσία είναι αναγκαστικά κατάλοιπο της ολιγαρχίας, τα κόμματα είναι τώρα απαραίτητα. Στον αρχηγό του πλειοψηφούντος κόμματος θα αναθέσει ο ανώτατος άρχοντας την κυβέρνηση. Υπενθυμίζεται ότι η ανεξαρτησία των τριών εξουσιών απουσιάζει από τα σύγχρονα πολιτεύματα. Το πλειοψηφούν κόμμα ελέγχει τη βουλή, αφού πλειοψηφεί. Σχηματίζει το ίδιο την κυβέρνηση. Η κυβέρνηση διορίζει τους επικεφαλής των Ανώτατων δικαστηρίων. Ακόμη, στα πλαίσια του πολιτεύματός μας υπάρχουν δύο εντοπισμένες ολιγαρχίες, της εκκλησίας και των ΑΕΙ. Και οι δύο εκλέγουν τους επικεφαλής τους χωρίς κρατική παρέμβαση. Ωστόσο, η ισχύς τους περιορίζεται στον τομέα τους και όχι στο σύνολο των πολιτών. Δεν ήταν πάντοτε έτσι. Στη Βυζαντινή περίοδο η αντιπαράθεση μεταξύ θρησκευτικής και πολιτικής εξουσίας έφθασε στο έπακρο, όπως π.χ. στον αιώνα της εικονομαχίας και, μετά, στο Σχίσμα και συνέβαλε αποφασιστικά στην κατάρρευση της Πόλης. Αντίθετα, η συνεργασία τους τον καιρό του Ηρακλείου υπήρξε σωτήρια και τη θυμόμαστε κάθε Παρασκευή στη Σαρακοστή όταν ακούμε την υπέροχη ποίηση για την Υπέρμαχο Στρατηγό. Και η Πανεπιστημιακή ολιγαρχία δημιούργησε πολιτικές αναταράξεις, όπως ο Γαλλικός Μάης 1978 και ο Αθηναϊκός Νοέμβρης 1973. Ακόμη και σε ομαλές συνθήκες όμως οι ολιγαρχικές αυτές ανεπίσημες εξουσίες διεκδικούν πολιτικό ρόλο, όταν τα μέλη τους εκφράζονται όχι ως απλοί πολίτες, αλλά από τον άμβωνα ή την καθηγητική έδρα.

Εκτός από το ρόλο τους στην ανάδειξη κυβέρνησης, τα κόμματα έχουν έναν ακόμη ρόλο στη Βουλή, εκλεγμένη με κλήρωση σε μια δημοκρατία. Το κυβερνητικό κόμμα θα υποστηρίξει τις προτάσεις της κυβέρνησης, ενώ το αντιπολιτευόμενο θα προσπαθήσει να πείσει τους βουλευτές να την καταψηφίσουν. Μια διαφορά μεταξύ των αρχαίων παρατάξεων και των σύγχρονων κομμάτων είναι τούτη: Τα κόμματα αντιπαρατίθενται οξέως το ένα εναντίον του άλλου, ως το σημείο να μη διστάζουν, για να νικήσουν τους αντιπάλους τους, να βλάπτουν τη χώρα (τα παραδείγματα είναι πολλά σε όλα τα κόμματα). Ωστόσο, όλα συμφωνούν στο να μην καταργηθεί η σύγχρονη ρεπουμπλικανική ολιγαρχία, ώστε να μην εγκατασταθεί δημοκρατία, που περιορίζει την ισχύ των κομμάτων. Να μην ξεχνάμε, ωστόσο, ότι η παρουσία κομμάτων, με πιο περιορισμένη δράση όπως περιγράφηκε είναι απαραίτητη σε μια δημοκρατία, με τη λογική του Κεμάλ. Περιορισμός των κομμάτων δεν πρέπει να νοείται ως επαναφορά στην ξενοκρατία, όπως μετά την Επανάσταση του 1821 ούτε στη στρατοκρατία από την εποχή του Ελ.Βενιζέλου ως το 1974, αλλά εγκατάσταση μιας σύγχρονης δημοκρατίας που να ανταποκρίνεται στον ορισμό του Αριστοτέλη (στη δημοκρατία οι άρχοντες κληρώνονται, στην ολιγαρχία εκλέγονται), αλλά με ίση άμεση συμμετοχή όλων, ανδρών και γυναικών, χωρίς δούλους, στη λήψη αποφάσεων. Συμπληρωματικοί ρυθμιστικοί μηχανισμοί θα μπορούσαν να είναι μια Γερουσία από τους τέως επικεφαλής των τριών εξουσιών με δικαιοδοσία σε μακροπρόθεσμες αποφάσεις, και ένας άμεσα εκλεγόμενος «Πρόεδρος», συντονιστής των τριών εξουσιών.