ΑΥΤΟΔΙΚΙΑ

Ογδονταοκτάχρονος πυροβόλησε κάποιους που μπήκαν στο σπίτι του προφανώς για ληστεία. Δεν κρίνω το γεγονός, δεν ξέρω τις λεπτομέρειες, αλλά το χρησιμοποιώ για να κάνω κάποιες σκέψεις.

Όπλο είναι οποιοδήποτε μέσο χρησιμοποιείται με σκοπό την πρόκληση βλάβης σε ανθρώπους ή κατασκευές. Χρησιμοποιείται για επίθεση, άμυνα ή εκφοβισμό. Αν απαγορευόταν, επομένως, η οπλοκατοχή, δεν θα μπορούσε να προκληθεί βλάβη; Δεν είναι ακριβώς έτσι. Τα νύχια και δόντια όλων των ζώων, ή το σφιχταγκάλιασμα σαν του βόα, μπορούν να προκαλέσουν βλάβη και θάνατο σε άλλα ζώα. Και με ένα όπλο αμυντικό, μια ασπίδα, μπορείς να χτυπήσεις κάποιον στο κεφάλι σκοτώνοντάς τον. Τι νόημα έχει επομένως η απαγόρευση της οπλοκατοχής; Ο σύγχρονος άνθρωπος έχει επινοήσει όπλα που φονεύουν σε ελάχιστο χρόνο, και μάλιστα από απόσταση, πλήθος ανθρώπων. Πυροβόλα όπλα προφανώς υπονοεί η απαγόρευση. Μύες, νύχια, δόντια, μαχαίρια, σφυριά κλπ έχομε όλοι στο σπίτι μας.

Επίθεση είναι ενέργεια με στόχο την εξόντωση ή εξουδετέρωση ενός εχθρού, για την απόκτηση κάποιου αγαθού. Το αγαθό μπορεί να είναι ο ίδιος ο εχθρός, όπως ένα θήραμα για τα σαρκοβόρα ζώα. Ή μπορεί να είναι αποθηκευμένα αγαθά, όπως στις κοινωνίες των μυρμηγκιών, των μελισσών ή των ανθρώπων. Μπορεί να είναι και απλώς έδαφος, όπως σε κάποια αιλουροειδή, αλλά και στους ανθρώπους. Στόχος της επίθεσης μπορεί να είναι είτε κάποιο άτομο που θα γίνει θύμα είτε ένα κτήμα του. Η υπεράσπισή του είναι απαραίτητη για την επιβίωση.

Άμυνα είναι η αναγκαία προσβολή του επιτιθέμενου από κάποιον, για να υπερασπισθεί τον εαυτό του ή άλλον από άδικη και παρούσα επίθεση που στρέφεται εναντίον τους. Πρόβλημα είναι ότι τη στιγμή που γίνεται επίθεση, οι εξελίξεις είναι τόσο ραγδαίες, που κατά κανόνα δεν υπάρχει χρόνος να εκτιμηθεί αν είναι άδικη. Στον πόλεμο, καθένας θεωρεί ότι ο αντίπαλος είναι άδικος και τον απειλεί και δεν υπάρχει χρόνος για να εκτιμηθεί το άδικο της απειλής. Στην άμυνα δεν αποσοβείται η βλάβη, αλλάζει μόνο το ποιος θα την υποστεί. Η βλάβη ενός ανθρώπου είναι πάντοτε κάτι το κακό. Υπάρχει άμυνα λοιπόν όταν ο επιτιθέμενος δεν στοχεύει εναντίον ανθρώπου, αλλά εναντίον των αγαθών που κατέχει; Από τα παραπάνω, και η υπεράσπιση της περιουσίας έναντι επιτιθεμένου είναι άμυνα. Είναι όμως ηθικό, όταν ο άλλος έρχεται για να αρπάξει αγαθά, όχι να βλάψει τον ιδιοκτήτη τους, να σκοτωθεί από τον αμυνόμενο; Θα άλλαζε η στάση σας αν ο 88χρονος είχε σκοτώσει τους υποψήφιους κλέφτες; Ο ιδιοκτήτης σκοτώνει ένα ζωοκλόπο. Είναι άμυνα ο φόνος για αποτροπή της κλοπής; Το κλεμμένο επιστρέφεται∙ η ζωή δεν επιστρέφεται.

Η βία μεταξύ ομοειδών ζώων, και μάλιστα η ομαδική, όπως είναι ο πόλεμος, υπάρχει όταν αυτά είναι οργανωμένα σε κοινωνίες, έτσι που διαθέτουν αποθήκες αγαθών. Είτε για σφετερισμό τους είτε για υπεράσπισή τους. Στα αγελαία ζώα η θανάσιμη βία μεταξύ ομοειδών ζώων μόνο τυχαία, κατ΄ εξαίρεση, ασκείται. Στους ανθρώπους διενεργείται κατά κανόνα σήμερα με εκηβόλα όπλα. Ερώτημα είναι ποιος δικαιολογείται να έχει όπλα σε μια κοινωνία;

Η σύγχρονη κοινωνία είναι οργανωμένη σε κράτη-έθνη. Το κράτος είναι οργανωμένη πολιτική οντότητα που κατέχει το μονοπώλιο της χρήσης νόμιμης εξουσίας σε μια καθορισμένη γεωγραφική περιοχή. Αυτό μόνο, κατ΄ αρχήν, έχει το νόμιμο δικαίωμα να διαθέτει όπλα, να χρησιμοποιεί βία. Η βία του κράτους οφείλει να είναι κι αυτή άμυνα. Έτσι τη λένε τα κράτη ακόμη κι όταν είναι καθαρή επίθεση. Κανένα κράτος δεν έχει Υπουργείο Επίθεσης∙ όλα έχουν Υπουργείο Άμυνας, έστω και με οπλικές βάσεις έξω από την επικράτειά τους. Οπωσδήποτε στρέφεται κατά άλλων κρατών για να υπερασπισθεί τον εαυτό του∙ κατά πολιτών, πάλι για να υπερασπισθεί τον εαυτό του∙ και κατά πολιτών για να προστατεύσει τον ένα από τον άλλο. Η βία του κράτους είναι νόμιμη εφόσον αποτρέπει άμεση απειλή και στηρίζεται στο δίκαιο. Δίκαιο είναι η σαφής βούληση των αρχόντων.

Το πιο αποτελεσματικό μέτρο για την αποτροπή θανάσιμης βίας του ενός πολίτη εναντίον άλλου είναι η απαγόρευση της οπλοκατοχής. Τιμωρείται ο επίδοξος εγκληματίας πριν διαπράξει το έγκλημα. Τι να το κάνω να τον βάλουν ισόβια φυλακή όταν θα με έχει σκοτώσει; Πόσο όμως μια τέτοια στάση εμποδίζει τους άλλους σκοπούς του κράτους, του μόνου νόμιμου χρήστη βίας; Η απαγόρευση της οπλοκατοχής προηγήθηκε από μαζικές εκκαθαρίσεις πολιτών, όπως στην Τουρκία, Ναζιστική Γερμανία, Σοβιετική Ένωση και άλλες χώρες. Δικαιολόγηση της οπλοκατοχής είναι ότι οι πολίτες έχουν το δικαίωμα να αμυνθούν κατά του κράτους τους, όταν αυτό γίνεται ολοκληρωτικό.

Εκτός από τη βία, το κράτος μπορεί να επιβάλει το δίκαιο καταπολεμώντας τις αιτίες της αδικίας. Οι κυριότερες αιτίες βίας συνδέονται με την οικονομική ανισότητα. Οι ανθρωποκτονίες, αριθμός φυλακισμένων, εθισμός σε ναρκωτικά και άλλα δεινά έχει μετρηθεί ότι είναι ευθέως ανάλογα προς το βαθμό της οικονομικής ανισότητας (Wilkinson). Από την άλλη, δεν ξέρω αν έχει μετρηθεί, αλλά φαίνεται αυτονόητο, ότι η αποδοτικότητα σε δημιουργικά έργα είναι επίσης ανάλογη με την ανισότητα, που αποτελεί ισχυρό κίνητρo τόσο για αρετή όσο και για κακία. Η ανισότητα δεν είναι μόνο οικονομική, αλλά και κοινωνική, ιδιαίτερα, πολιτική. Οι άρχοντες έχουν εξουσία, δυνατότητα δηλαδή για άμεση ή έμμεση επιβολή βίας στους αρχομένους. Η βούλησή τους αποτελεί το δίκαιο, αναγκαίο για την επιβίωση της κοινωνίας. Από την άλλη, οι ανάγκες του καθενός, της κοινωνίας ολόκληρης, απαρτίζουν την ηθική, την (ασαφή) βούληση της κοινωνίας. Η σύγκρουση ηθικής και δικαίου αποτελεί την κύρια αιτία κοινωνικής βίας (επανάστασης, τρομοκρατίας, δικτατορίας κλπ). Ο πιο αποτελεσματικός τρόπος αποτροπής της είναι να είναι όλοι ταυτόχρονα άρχοντες και αρχόμενοι ή, επειδή αυτό είναι ανέφικτο (εκτός από εξαιρέσεις που λύνονται π.χ. με δημοψήφισμα, την αρχαία εκκλησία του δήμου), να είναι όλοι εξίσου, εκ περιτροπής, άρχοντες και αρχόμενοι, όπως γίνεται με κλήρωση των αρχόντων από το σύνολο των πολιτών για περιορισμένη θητεία. Αυτό το πολίτευμα λέγεται δημοκρατία, σε αντιπαράθεση με τη μοναρχία και την ολιγαρχία (στην οποίαν οι άρχοντες εκλέγονται – Αριστοτέλης).

Οι άνθρωποι είμαστε το μόνο είδος που επιλέγει το βαθμό αγελαίας και κοινωνικής ζωής: είμαστε πολιτικά ζώα (Αριστοτέλης), οι μόνοι που επιλέγομε το βαθμό αγελαίας ελευθερίας και κοινωνικής ισότητας. Θα μπορούσε η δημοκρατία να σταματήσει κάθε βία ανθρώπου εναντίον ανθρώπου βγάζοντάς μας από το δίλημμα του 88χρονου; Όχι, πιστεύω. Αναμένεται όμως να πλησιάζει την σπάνια, τυχαία και κατ΄ εξαίρεση βία, όπως μεταξύ ομοειδών αγελαίων ζώων.