ΧΡΙΣΤΟΦΟΡΟΣ ΚΟΛΟΜΒΟΣ

«Όλοι το λένε». Άρα είναι αλήθεια! «Έτσι κάνουν όλοι». Επομένως είναι σωστό. «Κανένας δεν το κάνει». Αυτά τα πράγματα δεν γίνονται! Αυτή είναι η λαϊκίστικη σκέψη, που αποτελεί την «παιδική ασθένεια της δημοκρατίας». Πού στηρίζεται όμως αυτή η τόσο διαδεδομένη αντίληψη;

Η πρότυπη αξιολόγηση οποιασδήποτε πράξης ή έργου είναι συνάρτηση της διαχρονικής αξίας της. Αυτό ισχύει ιδιαίτερα στα έργα τέχνης, όπου η αποδοχή τους είναι πρώτιστα υποκειμενική, αν αγγίζει τις συναισθηματικές χορδές του νοητού Εγώ. Η Αντιγόνη, η Μόνα Λίζα, η Ενάτη είναι υπέροχα έργα τέχνης, διότι αιώνες μετά την εμφάνισή τους και σε όλη την επιφάνεια της γης εξακολουθούν να συγκινούν τον κόσμο. Βέβαια πολύ συχνά υπάρχει πρακτική, κοινωνική ανάγκη να εκτιμηθεί ένα έργο τώρα, όπως αν πρόκειται να βραβευθεί ή να χρηματοδοτηθεί. Και σ΄ αυτό το σημείο κρίσιμη είναι η επιστημονική θέση. Εμπειρογνώμονες αναλύουν ψυχρά, λογικά, τα έργα τα καταξιωμένα με το χρόνο και ανακαλύπτουν τα κοινά τους στοιχεία. Αν τώρα ένα σύγχρονο έργο ή πράξη έχει τα χαρακτηριστικά των καλών πράξεων και έργων, αυτό, κατά πάσα πιθανότητα, είναι καλό. Ωστόσο, δεν πρέπει να ξεχνάμε, ότι αυτή είναι μια υποκατάστατη αξιολόγηση.

Πολλά ακόμη δεν πρέπει να ξεχνάμε. Αυτή η στάση έχει ένα εγγενές αξεπέραστο μειονέκτημα. Αν κάτι δεν έχει τα καθιερωμένα κριτήρια, δεν είναι καλό. Όμως, η ανθρωπότητα προχωρεί με την καινοτομία, στην οποίαν δεν υπάρχει τίποτε προηγούμενο. Εντάξει, πάντοτε υπάρχει κάτι προηγούμενο, αλλά το νέο βρίσκεται ποιοτικά πέρα από τα καθιερωμένα.

Τα καθιερωμένα οφείλουν να προκύπτουν από την επιστημονική σκέψη, και η επιστημονική αλήθεια βρίσκεται εκεί όπου διασταυρώνονται το αισθητό με το νοητό, η υπόθεση με την παρατήρηση, η θεωρία με την εμπειρία. Ήταν γενικά παραδεκτό πως η γη είναι σφαιρική. Όμως εμπειρικά δεν είχε αποδειχθεί, διότι ο γύρος της γης, να ξεκινήσεις από ένα σημείο και να καταλήξεις στο ίδιο σημείο ταξιδεύοντας συνεχώς προς την ίδια κατεύθυνση, δεν είχε συντελεσθεί. Ο Μαγγελάνος ήταν ακόμη 12 χρονών. Κι όμως ένας – μισότρελλος;– ο Χριστόφορος Κολόμβος, έπεισε τη βασίλισσα Ισαβέλλα να χρηματοδοτήσει ένα ταξίδι για να πάνε πλέοντας δυτικά στις Ινδίες που ήταν στην Ανατολή. 3 Αυγούστου 1492. Δεν έφθασε ποτέ στις Ινδίες, αλλά το ταξίδι του ανακάλυψε κάτι ακόμη πιο σημαντικό, μιαν άγνωστη ως τότε στους Ευρωπαίους ήπειρο. Κι αυτή η ανακάλυψη είχε τις γνωστές μας ως σήμερα συνέπειες. Αυτό ήταν καινοτομία. Η καινοτομία απαιτεί ακραίο θάρρος. Ενέχει πολλούς κινδύνους, συχνά ανυπολόγιστους. Ο Κολόμβος είχε υπολογίσει, με σφάλμα βέβαια, τους κινδύνους του ταξιδιού, αλλά δεν είχε προβλέψει τους μεγαλύτερους, κινδύνους, από το φθόνο των πολιτικών αντιπάλων του. Η καινοτομία έχει πάντοτε μεγάλο ρίσκο.

Δεν πρέπει να ξεχνάμε ακόμη ότι και οι «καταξιωμένες από το χρόνο» αντιλήψεις μπορεί να αποδειχθούν λανθασμένες, αν δεν έχουν αποδειχθεί επιστημονικά. Καταπίνει ο χρόνος-Κρόνος το παιδί του την Αλήθεια, αλλά τελικά την ξερνάει. Η γη θεωρούνταν επίπεδη από πολύ παλιά. Υπήρχαν βέβαια αντίθετες απόψεις (Εμπεδοκλής, Πυθαγόρας, Αριστοτέλης, Ερατοσθένης Κυρηναίος). Ωστόσο, έπρεπε να φθάσει η κρίσιμη στιγμή που ο Γαλιλαίος διακινδύνευσε τη ζωή του για να κλονισθεί η πίστη στην επίπεδη γη.

Στην ιατρική, με τις ραγδαίες σύγχρονες εξελίξεις, ο χρόνος είναι συρρικνωμένος. Μια καινοτομία θα περάσουν πολλές δεκαετίες για να φανεί η πραγματική αξία της. Συχνά όμως χρειάζεται να γίνουν κρίσεις. Και έρχεται το επιστημονικό έργο των κριτών που λέγαμε παραπάνω, ως υποκατάστατο της πραγματικής, πρότυπης καινοτομίας. Η καινοτομία εγκρίνεται να δημοσιευθεί σε κάποιο περιοδικό. Πόσοι ερευνητές στηρίχτηκαν στη δημοσίευση αυτή και τη μνημονεύουν για να κάνουν τη δική τους έρευνα (citation index), θεωρείται ικανοποιητικό υποκατάστατο της πρότυπης αξιολόγησης, αλλά κι αυτό απαιτεί κάποιο χρόνο. Κι η εποχή μας επείγεται. Υπάρχει και άλλος υποκατάστατος δείκτης. Ποια είναι η αντικειμενική αξία του περιοδικού που δέχθηκε να δημοσιεύσει την εργασία (impact factor); Πάλι όμως δεν πρέπει να ξεχνάμε ότι αυτά είναι υποκατάστατα της πραγματικής αξίας. Ένας νεαρός Έλληνας γιατρός (Σ.Μουλόπουλος) επινόησε πριν από 55 χρόνια μια συσκευή για να βοηθά τη λειτουργία της καρδιάς. Ο δάσκαλός του τη δέχθηκε με επιφύλαξη. Τόσο νεωτερική και τρελή ιδέα του φάνηκε, αλλά δεν τον εμπόδισε να προχωρήσει. Μέχρι σήμερα δεν έχει βρεθεί άλλη μέθοδος, τόσο απλή στη χρήση της και τόσο αποτελεσματική, για να την αντικαταστήσει. Υπολογίζεται ότι 200 000 ζωές σώζονται κάθε χρόνο μόνο στις ΗΠΑ χάρη σ΄ αυτήν. Αυτή ήταν παράδειγμα πραγματικής καινοτομίας στην καρδιολογία.

Και τι γίνεται με τα κοινωνικά προβλήματα που το παρελθόν τους ονομάζεται ιστορία; Η ανθρωπότητα βαδίζει σε μια ολοένα πιο επικίνδυνη πορεία. Εδώ και μερικές δεκάδες χρόνια η ανισότητα, κύρια κινητήρια δύναμη για καλό και για κακό, γιγαντώνεται. Το ξέρομε ότι όταν φθάσει σε μια κρίσιμη τιμή, θα σημάνει ποιοτική αλλαγή. Δεν ξέρομε όμως ποια είναι η κρίσιμη τιμή. Τα δείγματα της αυξανόμενης αναστάτωσης στον κόσμο υπάρχουν ήδη. Ξέρομε ότι μια γενικευμένη βία (τρίτος παγκόσμιος ή πυρηνικός πόλεμος) θα σημάνει εξαφάνιση της ανθρωπότητας (ή και της ζωής) πάνω στον πλανήτη μας. Δεν ξέρομε όμως αν και πότε θα γίνει τέτοια αναστάτωση. Εναπόκειται στη βούληση συγκεκριμένων ατόμων, που μετριόνται στα δάχτυλα. Κι εδώ, στη δεινή αυτή θέση, προκύπτει η ανάγκη της πολιτικής καινοτομίας. Η δημοκρατία (αποφάσεις από το σύνολο του λαού και, για τις τρέχουσες υποθέσεις, από κληρωμένους εκπροσώπους του, όπως την εννοεί ο Αριστοτέλης) είναι η προφανής λύση. Το σύνολο των κατοίκων της γης δεν θα επιτρέψουν στους ολίγους να φθάσουν στη χρήση των παγκατατροφικών ενεργειών με τις οποίες είναι επιφορτισμένοι. Στην Ελλάδα έχομε τα ιδιαίτερα προβλήματά μας. Όμως μια τέτοια καινοτομία έχει τεράστιο ρίσκο. Γιατί; Όλοι το λένε! Έτσι κάνουν όλοι! Αυτά τα πράγματα δεν γίνονται! Επιστρέψαμε στην αρχή του άρθρου αυτού. Κι όμως. Αυτή η δημοκρατία εφαρμόσθηκε πριν από 2,5 χιλιάδες χρόνια, εδώ, στον τόπο μας, κι οδήγησε τότε στον υψηλότερου επιπέδου πολιτισμό που εμφανίσθηκε ποτέ στη γη. Το αποδεικνύει ο σημερινός πολιτισμός μας που είναι συνέχεια εκείνου. Ναι, μα εκείνη η δημοκρατία εκφυλίσθηκε και τελικά ηττήθηκε. Εξάλλου, μπορεί να ίσχυε τότε. Τώρα όμως;

Ναι, έχει μεγάλο, υπολογίσιμο και ανυπολόγιστο ρίσκο. Σαν τα ταξίδια του Κολόμβου. Στο ναδίρ δεν έχομε φθάσει ακόμη. Στο μεταξύ όμως οφείλομε να μην την απορρίπτουμε εκ προοιμίου, αλλά, αντίθετα να την προετοιμάζουμε, ώστε, αν βρεθούμε κάποια στιγμή στην έσχατη ανάγκη, να είμαστε έτοιμοι να την καλοδεχτούμε.