ΗΘΙΚΗ ΚΑΙ ΔΙΚΑΙΟ

Πολλές φορές έχω μιλήσει για τη σχέση ηθικής και δικαίου. Σε πολλά συστήματα μπορούμε να διακρίνουμε είσοδο, έξοδο και διάμεσο στοιχείο. Στη ζυγαριά εισάγομε βάρη ή μάζες, εξάγεται ένας αριθμός και ενδιάμεσα γίνονται αθέατες εξεργασίες που ισορροπούν την είσοδο με την έξοδο. Στην ανθρώπινη ψυχή είσοδος είναι η γνώση, έξοδος η βούληση και διάμεσο στοιχείο το συναίσθημα. Και στην κοινωνία είσοδος είναι η επιστήμη, έξοδος η ηθική και συναισθηματικό διάμεσο στοιχείο η τέχνη. Υπάρχουν και συστήματα που έχουν μόνο έξοδο και απόκρυφο στοιχείο. Είναι οι ταλαντωτές. Το ρολόι π.χ. δείχνει στην έξοδό του αριθμούς, αλλά δεν έχει είσοδο σημάτων: τους παράγει. Τα πολλά συστήματα στη φύση, στη βιολογία, στην κοινωνία είναι μεικτά, με είσοδο, διάμεσο στοιχείο και έξοδο, αλλά ταυτόχρονα το αθέατο στοιχείο και η έξοδος ταλαντώνονται και μπορούν να λειτουργούν χωρίς εισαγόμενο ερέθισμα. Περιοδικά, κάθε λίγες ώρες πεινάμε και θέλομε να φάμε. Αλλά λίγο πριν πεινάσουμε, η θέα ενός ωραίου μεζέ μας ανοίγει την όρεξη και πρόωρα πεινάμε και θέλομε να φάμε.

Οι κοινωνίες για να μη διαλυθούν και μεταπέσουν σε αγέλες έχουν ανάγκη απο κάποιες εξουσίες που περιορίζουν τις δραστηριότητες του καθενός. Έτσι προκύπτει το δίκαιο που είναι μια άλλη μορφή εξόδου της κοινωνίας, όπως είναι η ηθική. Υπάρχουν όμως διαφορές μεταξύ δικαίου και ηθικής.

Η ηθική είναι ουσιαστικά η βούληση της κοινωνίας. Με την παιδεία του το άτομο έχει συνηθίσει σε κάποια "πρέπει" που αντιτίθενται στα προσωπικά του "θέλω". Το κοινωνικό ολοκλήρωμα των "πρέπει" αποτελεί την ηθική. Η αντίθεση γίνεται μέσα στον καθένα και δεν είναι ορατή από τους έξω. Πολλοί θεωρούν πως αυτό το "πρέπει", καθώς δεν είναι αισθητό από τους άλλους, είναι σα να έχει φυτευθεί μέσα μας από κάποια Ανώτερη Δύναμη, το Θεό. Είναι η ηθική συνείδηση. Σε αντίθεση με την ηθική, το δίκαιο είναι αντικειμενικό. Οι απαγορεύσεις του είναι σαφείς και αντιληπτές από όλους. Η αντικειμενικότητα του δικαίου είναι μεγάλο πλεονέκτημα έναντι του υποκειμενισμού της ηθικής για να μη διαλυθεί η κοινωνία. Έχει, ωστόσο, μειονεκτήματα.

Οι απαγορεύσεις του δικαίου επιβάλλονται από τους άρχοντες που εκφράζουν την εξουσία και είναι τριών ανεξάρτητων κατηγοριών. Νομοθετική εξουσία (βουλή) που αποφασίζει τους νόμους του δικαίου)· εκτελεστική εξουσία (κυβέρνηση) που εισηγείται τους νόμους και τους εκτελεί· και δικαστική εξουσία (δικαστήρια) που κρίνει αν παραβιάσθηκαν οι νόμοι.

Γενικά, τα κοινωνικά χαρακτηριστικά δεν αλλάζουν από τη μια μέρα στην άλλη. Ωστόσο, το δίκαιο, καθώς είναι αντικειμενικό και, κατά κανόνα γραπτό, αλλάζει πολύ πιο δύσκολα από την ηθική. Scripta manent. Μένουν τα γραπτά. Αντέχουν στο χρόνο περισσότερο από την ηθική που διαρκώς διαμορφώνεται, ανάλογα και με διαρκώς μεταβαλλόμενες συνθήκες. Κι αυτό, μολονότι, αν η προέλευσή της είναι θεϊκή, αυτή μένει εσαεί αναλλοίωτη. Έτσι όμως μπορεί το δίκαιο να βρεθεί σε διαμετρικά αντίθετη θέση από την ηθική. Ο νόμος απαιτούσε να μη ταφεί ο νεκρός Πολυνείκης. Η αδελφή του όμως, η Αντιγόνη, άκουγε την ηθική προσταγή που απαιτούσε τον απόλυτο σεβασμό στους νεκρούς. Και ακολούθησε η τραγική κατάληξη. Αυτή η αντίθεση μεταξύ δικαίου και ηθικής αναγκάζει σε περιοδική αλλαγή αρχόντων, όπως γίνεται π.χ. στις προγραμματισμένες εκλογές. Αν καθυστερήσουν πέρα από κάποια όρια, η διάσταση μεταξύ δικαίου και ηθικής γίνεται τόσο μεγάλη που οδηγεί σε ανεξέλεγκτη πολιτική κρίση ή και μείζονα ποιοτική αλλαγή πολιτεύματος.

Το δίκαιο σοφά αναγνωρίζει ότι οι άνθρωποι σφάλλουν, αλλά το σφάλμα (αδίκημα) δεν σημαίνει ότι αναγκαστικά θα επαναληφθεί. Έτσι αναγνωρίζει συνθήκες που για λόγους σκοπιμότητας εμποδίζουν κάθε ποινική δίωξη. Τέτοιες είναι κατεξοχήν η παραγραφή, όταν έχει παρέλθει συγκεκριμένος χρόνος από την τέλεση του αδικήματος, αλλά και ποικίλες ασυλίες, όπως η βουλευτική, η διπλωματική κλπ. Αντίθετα, η ηθική δεν αναγνωρίζει τέτοιους περιορισμούς. Μια αποτρόπαιη πράξη (ασέβεια σε νεκρούς, παιδεραστία κλπ) εμμένει στη μνήμη της κοινωνίας. " Ἒστι δίκης ὀφθαλμός ὅς τὰ πάνθ' ὁρᾷ" (Μένανδρος).

Οι συνέπειες της παρανομίας έχουν, όπως και η περιγραφή της, σαφήνεια, που δεν την έχει η ηθική. Προβλέπεται συγκεκριμένη ποινή, εκτέλεση, φυλάκιση για άλλοτε άλλο χρόνο κλπ. Αντίθετα η ηθική δεν προβλέπει ποινές, που είναι έτσι ασαφείς και ανεξέλεγκτες. Η κοινωνία αποκηρύσσει αυτόν που θεωρεί ότι διέπραξε ανηθικότητα με ποικίλους τρόπους, που μπορούν να φθάσουν ως την ψυχική ή και φυσική εξόντωση του. Ή τον απαλλάσσει.

Η απόδειξη της ενοχής ή αθωότητας αφήνει πάντοτε ερωτηματικά, αλλά είναι προφανώς ασφαλέστερη στο δίκαιο, καθώς στηρίζεται στην εκτίμηση τεκμηρίων και μαρτυριών, ενώ στην ηθική περισσότερο σε φήμες. Φυσικά, αυτό που έχει αντικειμενική σημασία είναι η αποδεικτική διαδικασία. Όταν όμως ο κρινόμενος έχει απαλλαγεί λόγω παραγραφής ή κάθε είδους ασυλίας ή για όποιον άλλο τυπικό λόγο, δεν μένει παρά η ηθική που τον κρίνει. Και αυτή μπορεί να έχει συνέπειες, και όχι μόνο γι΄ αυτόν.

Ενδεχομένως ο κρινόμενος είναι ένα πολιτικό πρόσωπο. Και τότε, το κόμμα του κάνει ό,τι μπορεί για να τον αθωώσει, ακόμη και να συγκαλύψει το έγκλημα που έχει τελεσθεί, ενώ η αντίπαλη παράταξη προσπαθεί στο πρόσωπό του να καταδικάσει το κόμμα του. Και οι δύο προσπάθειες είναι ανήθικες. Ο υπόδικος, είτε αθώος αποδειχθεί είτε ένοχος, εξουθενώνεται ηθικά, πέρα από κάθε ποινή, όποια κι αν του επιβληθεί. Ο άνθρωπος κρίνεται, όχι το κόμμα του. Αυτή η στάση του κοινού δεν είναι εντελώς αδικαιολόγητη. Στηρίζεται στην ανυπαρξία ανεξαρτησίας της δικαιοσύνης, την οποίαν κανένας δεν εμπιστεύεται απόλυτα. Όταν οι επικεφαλής της δικαιοσύνης διορίζονται από την κυβέρνηση, που αποτελείται από πρόσωπα της βουλευτικής πλειοψηφίας, καμιά ανεξαρτησία των τριών εξουσιών δεν υπάρχει. Πόσο διαφορετικά θα ήταν τα πράγματα αν τόσο οι βουλευτές όσο και οι δικαστές κληρώνονταν! Η κλήρωση δεν υφίσταται πολιτικές πιέσεις. Είναι ο μόνος τρόπος που αποκλείει την εξάρτηση των εξουσιών.

Σημειώνεται ότι η ηθική μπορεί να έχει ισχύ τόση όση και το δίκαιο. Θυμάμαι το δίλημμα που τέθηκε στο θεατή σε ένα κινηματογραφικό έργο όπου μια κοπέλα σκότωσε το βιαστή της, ένα διπλωματικό υπάλληλο. Οι ένορκοι την αθώωσαν. Δέχθηκαν ότι ήταν άμυνα, μολονότι, ενώ είχε αποδειχθεί ο βιασμός, δεν είχε αποδειχθεί ότι κινδύνεψε η ζωή της. Ανακουφισμένη βγήκε από το δικαστήριο, όπου ο αδελφός του θύματος, κι αυτός διπλωμάτης, την πυροβολεί. Η ηθική συνεπάγεται περισσότερο από το δίκαιο ηρεμία των πολιτών και κάθαρση, που είναι αποτέλεσμα της σύγκρουσης μεταξύ ελέου προς τον κρινόμενο και φόβου προς την εξουσία.