Σονάτα και Συμφωνία

Αφορμή για τούτο το άρθρο στάθηκαν τα 250 χρόνια από τη γέννηση του Beethoven, που αφιέρωμα 250 σύγχρονων έργων σ΄ αυτόν εκδίδεται από την Ελληνική Musica Ferrum.

Ήχος είναι η αίσθηση που προκαλείται λόγω της διέγερσης των οργάνων της ακοής από ταλαντώσεις του αέρα σε συχνότητα 15 - 15000/δευτερόλεπτο περίπου. Πιο χαμηλή συχνότητα γίνεται αισθητή ως δόνηση με την αφή. Υψηλότερη συχνότητα (υπέρηχοι) δεν γίνεται αισθητή.

Οι πρόγονοί μας περιφρονούσαν τη χειρονακτική εργασία, μολονότι από αυτήν τρέφονταν. Περιφρονούσαν μαζί και το πείραμα. Από τους κατεξοχήν ιδεαλιστές, ο Πυθαγόρας απαξιούσε την εμπειρία. Λέγεται όμως πως κάποτε περνούσε μπροστά από ένα σιδηρουργείο κι άκουσε να κοπανούν 4 σφυριά. Του έκανε εντύπωση ότι ο ήχος των τριών ήταν αρμονικός, ενώ του 4ου παράφωνος. Ζύγισε τα σφυριά κι έκπληκτος διαπίστωσε ότι τα βάρη των 3 σύμφωνων σφυριών είχαν σχέση 3:4:5, απλή αριθμητική, ενώ του 4ου δεν είχε απλή σχέση με τα υπόλοιπα. Πήρε λοιπόν μια τεντωμένη χορδή, την έκρουσε να παράγει ήχο, τη χώρισε σε μέρη πιέζοντάς την σε ποικίλα σημεία και παρατήρησε την αρμονική σχέση των ήχων όταν τη χώριζε σε 2 ή 3 ή 4 ίσα μέρη. Και τότε σχημάτισε την πρώτη μουσική κλίμακά που δεν διέφερε σημαντικά από τη σύγχρονη μείζονα κλίμακα. Για κάποιον, όχι σαφή λόγο, το σύγχρονο άκουσμα ήχων με απλή αριθμητική σχέση των συχνοτήτων τους προκαλεί χαλάρωση, ενώ όταν η σχέση δεν είναι απλή, το αποτέλεσμα είναι μια ανήσυχη διέγερση. Ακόμη πιο δυσεξήγητο είναι γιατί συγκεκριμένες παραφωνίες, που προξενούν μια ανήσυχη διάθεση, προδιαθέτουν για συγκεκριμένες συμφωνίες ήχων που χαλαρώνουν ευχάριστα. Έτσι, τέσσερις σύγχρονες νότες με συχνότητες που οι σχέσεις τους είναι 36:45:54:64 (σολ, σι, ρε, φα), αρκετά παράφωνες, προκαλούν διέγερση που χαλαρώνει αν η επόμενη συγχορδία έχει σχέσεις συχνοτήτων 3:4:5 (σολ, μι, ντο), μείζονα συγχορδία. Αν ακολουθήσει άλλη συμφωνία ήχων, η διάθεση παραμένει μετέωρη προσδοκώντας την τελική, σαν κάθαρση, συνήχηση.

Όλοι οι σύγχρονοι μουσικοί στηρίζονται στις παρατηρήσεις του Πυθαγόρα. Κύρια μουσικά έργα είναι σονάτες και συμφωνίες. Μια σονάτα παίζεται από 1, 2 ή περισσότερα διαφορετικά όργανα (σόλο, ντουέτο, τρίο, κουαρτέτο, κουϊντέτο κλπ). Μελωδία είναι μια διαδοχή ήχων που δημιουργεί συγκίνηση. Αρμονία είναι το άκουσμα σύγχρονων ήχων που δημιουργεί συγκίνηση. Στη σονάτα υπάρχουν και μελωδία και αρμονία. Ανώτερο μουσικό είδος είναι η συμφωνία. Στη συμφωνία υπάρχει αρμονική σύζευξη ποικίλων ήχων, που όμως καθένας τους παράγεται από περισσότερα του ενός ίδια όργανα. Τι σημαίνει αυτό;

Κανένα βιολί δεν παράγει ήχο ακριβώς ίδιο με ένα άλλο. Κάθε νότα έχει συγκεκριμένη συχνότητα ήχου. Η νότα λα π.χ. έχει συχνότητα 440/δευτερόλεπτο. Οι μουσικοί ήχοι είναι ημιτονοειδείς (αρμονικές) ταλαντώσεις. Όμως στην πραγματικότητα δεν υπάρχει αμιγής ημιτονοειδής ταλάντωση. Ακόμη και ο ήχος του διαπασών (νότα λα) έχει προσμίξεις. Τέτοιες επιτρέπουν να καταλαβαίνουμε αν ένας μουσικός τόνος παράγεται από ένα βιολί, έναν αυλό ή την ανθρώπινη φωνή. Οι προσμίξεις σε κάθε παραγόμενο ήχο είναι διαφορετικές. Αν λοιπόν βάλουμε περισσότερα από ένα ίδια όργανα (π.χ. βιολιά) να παίξουν την ίδια νότα, προστίθενται οι ήχοι που αποτελούν τη συχνότητα αυτής της νότας, ενώ οι προσμίξεις, καθώς δεν είναι ίδιες σε όλα τα όργανα, δεν προστίθενται ή και αλληλεξουδετερώνονται. Το αποτέλεσμα είναι ένας ισχυρός μουσικός ήχος που πλησιάζει πάρα πολύ την ιδανική ημιτονοειδή ταλάντωση. Αυτή είναι η κύρια φυσική υπεροχή της συμφωνίας συγκριτικά με τη σονάτα. Στη σονάτα έχομε ένα σύνολο μελωδικών και αρμονικών ήχων, στη συμφωνία ένα σύνολο μελωδικών και αρμονικών ήχων που καθένας τους πλησιάζει πολύ την ιδανική ημιτονοειδή (αρμονική) ταλάντωση. Η μουσική διαφέρει από τις άλλες τέχνες, διότι επηρεάζει τα συναισθήματά μας απευθείας και όχι μέσω ιδεών (Schopenhauer). Γι΄ αυτό η μουσική είναι διεθνές μέσο επικοινωνίας, μαζί με τα μαθηματικά, διότι δεν προϋποθέτει γνώση κάποιας γλώσσας που είναι διαφορετική από τον ένα λαό στον άλλο. Η μουσική επικοινωνία είναι συναισθηματική, ενώ η μαθηματική έλλογη.

Δεν είναι περίεργο που με όλα αυτά τα στοιχεία της μουσικής, αυτή θαυμάστηκε από τους αρχαίους σοφούς σαν πρότυπο μιας κοινωνίας. Με τη διαφορετική συμβολή κάθε οργάνου στη δημιουργία ενός αρμονικού συνόλου που προκαλεί εναλλαγές διέγερσης και χαλάρωσης θυμίζει έντονα τη λειτουργία και δομή της κοινωνίας, όπου κάθε μέλος ή ομάδα μελών της επιτελεί διαφορετικό έργο και όλες μαζί εξυπηρετούν με την εξέλιξή τους κοινό σκοπό. Η πορεία προς αυτό το σκοπό ταλαντώνεται όπως στην κοινωνία μεταξύ νηστείας (λιτότητας με αγώνα και ανάπτυξη) και θυσίας (κατανάλωσης με χαλάρωση) καταλήγοντας σε κάποιου είδους κάθαρση, ευδαιμονία, για να ξαναρχίσει νέο επεισόδιο.

Όπως κάθε βιολί στη συμφωνία παράγει διαφορετικό ήχο, αλλά όλα μαζί παράγουν μια κοινή για όλα νότα, έτσι σε ομάδες πληθυσμού, π.χ. αγρότες, ναυτικοί, τεχνίτες, επιστήμονες κλπ έχει καθένας διαφορετική βούληση, αλλά όλοι μαζί στην ομάδα έχουν κάποια κοινή προέχουσα για όλους βούληση, τα αιτήματα της επαγγελματικής τάξης τους και του συνδικαλισμού τους. Και όπως η παράλληλη ήχηση ποικίλων οργάνων που καθένα παίζει διαφορετική μελωδία, αλλά όλα μαζί συντελούν σε ένα αισθητικό ενιαίο σύνολο, έτσι και διαφορετικές κοινωνικές ομάδες επιτελούν διαφορετικό έργο καθεμιά, αλλά συμπληρωματικό μεταξύ τους, έτσι που να εξυπηρετείται καλύτερα ο κοινωνικός σκοπός. Και όπως στο μουσικό έργο υπάρχει ταλάντωση μεταξύ σύμφωνων και παράφωνων φάσεων, έτσι και στην κοινωνία υπάρχει ταλάντωση πολιτική και κοινωνική. Αν αυτή η ταλάντωση γίνεται απρογραμμάτιστα, μπορεί να ξεφύγει από κάθε έλεγχο, γίνεται θόρυβος και έχει καταστροφικά αποτελέσματα. Αν όμως γίνεται προγραμματισμένα, π.χ, με περιοδική ανανέωση των αρχόντων (κυβέρνησης, βουλής, δικαστών), ο προγραμματισμός προλαβαίνει τις ανεξέλεγκτες κρίσεις. Κρίση υπάρχει όταν η κατάσταση έχει περιπέσει σε θετική ανάδραση, φαύλο κύκλο πέρα από τα όρια που έχει προδιαγράψει ο προγραμματισμός της κοινωνίας.

Όπως κάθε μορφή τέχνης, η μουσική απεικονίζει φωτογραφικά τα συναισθήματα της εποχής της. Ο 20ός αιώνας, με δικτατορίες, παγκόσμιους πολέμους και παρακμή των ολιγαρχιών που κυβερνούν, συνδέθηκε με ανασκευή των κανόνων μελωδίας και αρμονίας στις μουσικές συνθέσεις. Οι εναλλαγές στην ένταση και οι απότομες παύσεις αντικατέστησαν τη διαδοχή σύμφωνων και διάφωνων ακολουθιών. Η μουσική σήμερα συνδέεται συχνά με εκκωφαντικούς κρότους από θηριώδη μεγάφωνα, ενώ εισδύει δωρεάν στο σπίτι μας, ακόμη και παρά τη βούλησή μας, όπως όταν διακόπτει μια εκπομπή για διαφημιστικούς λόγους. Αποδίδει το πνεύμα της εποχής. Συμβάλλει στη, και απεικονίζει τη, συναισθηματική ενότητα (ή χασμωδία) της σύγχρονης κοινωνίας. Η οικογένεια είναι σονάτα· συμφωνία είναι η κοινωνία.