ΠΡΟΚΑΤΑΛΗΨΕΙΣ

Μ΄ αρέσει να πιστεύω πως δεν έχω προκαταλήψεις. Ξέρω πως ψεύδομαι προς τον εαυτό μου. Έχω! Απλώς δεν ξέρω ποιες, ώσπου να τις βρω μπροστά μου. Και τότε συμπεριφέρομαι ως εάν οι προκατειλημμένες πίστεις μου να ήταν τεκμηριωμένες γνώσεις.

Τι θα πει προκατάληψη; Είναι η στέρεη πεποίθηση που δεν στηρίζεται σε λογική επιχειρηματολογία προς την οποία μάλιστα και αντιπαρατίθεται ανυποχώρητα. «Οὐ μὲ πείσεις κἂν μὲ πείσῃς» (Αριστοφάνης). Συνήθως περιλαμβάνει αρνητικά συναισθήματα, όπως η περιφρόνηση και η απέχθεια. Είναι ένα είδος παρανοϊκής σκέψης. Για ποικίλους λόγους, εκλαμβάνεται ως ορθή θέση και κατόπιν επινοούνται ένα σωρό (ψευδο)επιχειρήματα για να τη στηρίξουν.

Κάποιοι, θυμάμαι, επιστήμονες στην Αμερική θεώρησαν ότι η λευκή φυλή είναι ευφυέστερη από τη μαύρη. Εξέτασαν λοιπόν δείκτες ευφυΐας σε λευκούς και μαύρους. Για να αποκλείσουν περιβαλλοντικές επιδράσεις χώρισαν τη μελέτη τους σε Βόρειους και Νότιους. Η μελέτη τους θεώρησαν ότι απέδειξε την υπόθεσή τους. Οι Βόρειοι είχαν σημαντικά υψηλότερο μέσο δείκτη ευφυΐας (δεν θυμούμαι τα ακριβή νούμερα), ας πούμε 90%, από τους Νοτίους, που είχαν 60%. Προφανώς, επειδή οι Βόρειοι έχουν καλύτερη παιδεία από τους Νοτίους. Όμως, τόσο στο Βορρά όσο και στο Νότο, οι λευκοί είχαν υψηλότερο δείκτη από τους μαύρους, στο Βορρά 95% και 80% και αντίστοιχα, στο Νότο 70% και 50%. Άρα συμπέραναν ότι η υπόθεσή τους ήταν σωστή: Τόσο στο Βορρά όσο και στο Νότο οι Λευκοί ήταν ευφυέστεροι από τους Μαύρους. Να όμως που οι μαύροι του Βορρά είχαν υψηλότερο δείκτη από τους λευκούς του Νότου. Και στις δύο περιοχές οι συνθήκες παιδείας είναι ευνοϊκότερες για τους λευκούς παρά για τους μαύρους. Κι αυτό δικαιολογεί πλήρως τα ευρήματά τους και ακυρώνει το συμπέρασμά τους.

Οι προκαταλήψεις μπορεί να είναι θετικές ή αρνητικές. Εγώ, οι συμπατριώτες μου, το κόμμα μου, η ομάδα μου κλπ είμαστε καλύτεροι από τους άλλους. Εξάλλου, έχομε προαιώνιους εχθρούς που όμως, παραδόξως, αλλάζουν κατά περιόδους. Ποιοι είναι; Μα οι Τούρκοι, οι Φράγκοι, οι Γερμανοί, οι Βούλγαροι, οι Εβραίοι, οι Άγγλοι, οι Αμερικάνοι, και δεν έχει τελειωμό ο κατάλογος. Για όλους αυτούς μπορούμε να βρούμε στην ιστορία περιόδους που μας απείλησαν, μας έσφαξαν, μας έβλαψαν με χίλιους τρόπους. Αν πάμε έτσι, όλος ο κόσμος είναι εναντίον μας. Σε όλες τις περιπτώσεις είτε ξεχάσαμε τις περιπτώσεις που μας φέρθηκαν καλά οι «εχθροί» μας είτε υπάρχουν και άλλες αιτίες για τη συμφορά που μας προκάλεσαν.

Τι κάνομε λοιπόν; Πρώτο, οφείλομε να δεχθούμε σαν απαράβατη αλήθεια πως ποτέ, το εννοώ, ποτέ, δεν είμαστε αλάνθαστοι. Δεύτερο, η αλήθεια βρίσκεται εκεί όπου διασταυρώνονται η υπόθεση με την παρατήρηση, η θεωρία με την εμπειρία, το νοητό με το αισθητό. Προσοχή! Εδώ μπορεί να υπάρχει σφάλμα. Πόσο αξιόπιστα είναι τα παρατηρούμενα, η εμπειρία, τα αισθητά; Και ποιες άλλες υποθέσεις, θεωρίες, νοητές προτάσεις είναι λογικά ενδεχόμενες; Πάντα κάτι μπορεί να μας διαφεύγει. Τρίτο, φυσικό είναι να μεγεθύνουμε τα κοντινά και πρόσφατα συγκριτικά με τα απόμακρα και παρωχημένα. Φοβόμαστε περισσότερο τους Βορειομακεδόνες που ποτέ δεν μας απείλησαν ούτε είναι ισχυρό κράτος, από την κραταιά Αμερική που διατηρεί στρατό στον τόπο μας και έχει βομβαρδίσει σχεδόν όλο τον κόσμο. Θυμόμαστε και αγανακτούμε για τις καθημερινές παραβιάσεις του εναέριου χώρου μας από τους Τούρκους και ξεχνάμε πως στην κατοχή μας πρόσφεραν βοήθεια όποτε μπορούσαν. Και όχι μόνο σκεφτόμαστε έτσι, αλλά και θεωρούμε ανθέλληνα όποιον σκέφτεται διαφορετικά από εμάς. Θάνατο στους απίστους!

Υπάρχουν όμως προκαταλήψεις που τις θεωρούμε ιερές. Η πατριδολατρία, η πίστη στη θρησκεία μας έχουν ιερότητα. Δεν συζητιόνται, δεν αμφισβητούνται. Αυτά τα ιερά και τα όσια δεν είναι παρά επεκτάσεις του Εγώ μας. Αν αμφισβητήσω την ύπαρξη του Εγώ μου, αυτό ισοδυναμεί με την ανυπαρξία μου. Κι αν αρνηθώ την πατρίδα ή το Θεό μου κινδυνεύω να βρεθώ στο κενό. Ή σχεδόν. Κι αυτό διότι η πίστη στον εαυτό μου μπορεί να είναι πανίσχυρη. Ακόμη και άπατρις, «Ἀνδρῶν ἐπιφανῶν πᾶσα γῆ τάφος» (Θουκυδίδης, Επιτάφιος Περικλέους).  

Υπάρχουν λοιπόν καλές και κακές προκαταλήψεις; Ίσως ναι, λέω. Σε γενικό κανόνα, οι αρνητικές είναι οι κακές, οι θετικές καλές. Μα είναι ανάγκη να βαδίζουμε με προκαταλήψεις; Δεν γίνεται αλλιώς. Δεν μπορούμε να έχουμε για όλα τα πράγματα επιστημονική απόδειξη, με διασταύρωση του νοητού με το αισθητό. Κι ωστόσο, για όλα τα πράγματα είμαστε αναγκασμένοι κάτι να κάνουμε. Ο Ευκλείδης ξεκίνησε από μια προκατάληψη, ότι από ένα σημείο εκτός ευθείας, μία μόνο παράλληλος άγεται. Και πάνω σ΄ αυτή την αναπόδεικτη προκατάληψη, που ονομάζεται αξίωμα, στήριξε το λαμπρό οικοδόμημα της γεωμετρίας του. Ώσπου βρέθηκαν οι αμφισβητίες και έστησαν ένα άλλο οικοδόμημα πάνω στο αξίωμα ότι από ένα σημείο άπειρες παράλληλοι άγονται. Η εμπειρία ακολούθησε. Η Ευκλείδια γεωμετρία έλυνε μέγα πλήθος προβλημάτων, που μπορούσαν να προβληθούν σε μια επιφάνεια επίπεδη όσο η επιφάνεια του νερού σε μια λεκάνη. Γι΄ αυτό και επικράτησε, χωρίς αμφισβήτηση, πάνω από δυο χιλιετίες. Εμφανίσθηκαν όμως καπετάνιοι που ξεκίνησαν από το Βόρειο Πόλο κι ο ένας πορεύθηκε προς την Ανατολή κι ο άλλος προς τη Δύση και συναντήθηκαν στο Νότιο Πόλο και τα προβλήματα τους της ναυσιπλοΐας σε μια επιφάνεια καμπύλη σαν των ωκεανών πάνω στη γη λύνονταν απλούστερα με τη μη-Ευκλείδια γεωμετρία.

Χωρίς μια ατράνταχτη πεποίθηση τίποτε καινοτόμο δεν μπορεί να επιτευχθεί. Η καλή, δημιουργική, και η κακή, καταστροφική, προκατάληψη, μπορούν, ωστόσο, να ξεχωρίσουν. Πρώτη γενική προδιαγραφή είναι αυτή που ήδη αναφέρθηκε, ότι έχει κάποιος επίγνωση ότι δεν είναι αλάνθαστος. Ακόμη και οι επιστημονικά επαληθευμένες αλήθειες, αν αναλυθούν ως την έσχατη αιτία τους, στηρίζονται σε κάποια αναπόδεικτη πίστη, σε μια προκατάληψη, ένα αξίωμα. Ο Ευκλείδης γνώριζε άριστα ότι το αξίωμά του ήταν αναπόδεικτο και, επομένως, υποκείμενο σε αμφισβήτηση. Δεύτερη, πιο ειδική, προδιαγραφή είναι η απόρριψη της αρνητικής προκατάληψης, ότι οι άλλοι είναι εχθροί μου και υιοθέτηση της θετικής, ότι μπορώ να επιτύχω, αν αγωνισθώ αρκετά, την επιθυμητή ελευθερία και ισότητα. Ένα κριτήριο είναι η απουσία περιφρόνησης ή απέχθειας από την πεποίθησή μας. Η πίστη στο Θεό ή σε άλλη ιερή Οντότητα, όπως η πατρίδα, είναι δημιουργική προκατάληψη, είναι πίστη που μπορεί να φθάσει ως το θαύμα, να κινήσει όρη, μόνον όμως εφόσον δεν συνδέεται με περιφρόνηση ή απέχθεια προς τον άπιστο ή προς εκείνον που θεωρούμε εθνομηδενιστή, ανθέλληνα, βάρβαρο ή προς οποιονδήποτε άλλον αμφισβητεί την προκατάληψή μας.