Δημιουργός ή Χρήστης;

Διαβάζοντας Αριστοτέλη δεν μπορείς παρά να θαυμάζεις. Ασφαλώς έχει τις προκαταλήψεις του. Όλοι έχομε, κι εγώ που γράφω τούτες τις γραμμές, μόνο που δεν γνωρίζω ποιες είναι. Τις θεωρώ αυτονόητες. Ο Αριστοτέλης φθάνει σε λογικά αδιέξοδα που τα αντιμετωπίζει αυθαίρετα με τη λέξη "φύσει". Έτσι είναι από τη φύση τους τα πράγματα. "Πάντες ἄνθρωποι τοῦ εἰδέναι ὀρέγονται φύσει ". Και την "όρεξη" τη χρησιμοποιεί χωρίς να την αναλύει περισσότερο, σαν κάτι φυσικό, ανεξάρτητο από οποιονδήποτε εξωγενή παράγοντα, χωρίς να μπορεί να συνειδητοποιήσει, με τις γνώσεις που υπήρχαν τότε, ότι η "όρεξη" αφορά λειτουργίες της βούλησής μας που εκδηλώνονται σαν ταλαντώσεις. Περιοδικά ορέγομαι να μαθαίνω, φθάνω στον κόρο, σταματώ και πάλι ορέγομαι τη μάθηση. Όπως ορέγομαι να φάω, τρώω, φθάνω στον κόρο, σταματώ και πάλι βαθμιαία ξαναθέλω να φάω. Όμως ο Αριστοτέλης εξετάζει από κάθε λογική πλευρά κάθε τι που μπορεί να αμφισβητηθεί. Η μεγάλη ένσταση εναντίον του είναι η προκατάληψη πως υπάρχουν άνθρωποι που είναι "φύσει" δούλοι, που από τη φύση τους έχουν τόση λογική για να καταλαβαίνουν τι τους διατάζει ο δεσπότης τους, αλλά όχι τόση που να σχηματίζουν δική τους βούληση. Τους συμφέρει, επομένως, να είναι δούλοι!

Σήμερα ασχολούμαι με το πολιτικό δίλημμα, ποιου η άποψη βαραίνει περισσότερο, του δημιουργού ενός εργαλείου, μιας πολιτικής κλπ ή του χρήστη; Φέρνει το παράδειγμα ενός σπιτιού. Ποιος θα πει αν είναι καλό; ο κατασκευαστής του ή όποιος κατοικεί μέσα; Ποιος θα αποφανθεί για ένα εργαλείο; ο κατασκευαστής ή ο χρήστης του; Και πιο δύσκολα διλήμματα: Ποιος θα πει αν είναι καλός ένας γιατρός; οι άλλοι γιατροί ή οι άρρωστοί του; Κλίνει προς την πλευρά του χρήστη ο Σοφός, αλλά, φρόνιμα, δεν είναι απόλυτος. Γιατί έρχεται το δίλημμα: Ποιος είναι αρμόδιος να κρίνει μια πολιτική απόφαση; ο εκλεκτός που άρχει ή οι πολίτες που άρχονται;

Νομίζω πως βαραίνει η κρίση όλων, με διαφορετικό σημείο εφαρμογής της. Ο άρρωστος θα κρίνει το γιατρό με το αν έγινε καλά (ή βελτιώθηκε) ή όχι. Όμως "φύσει" - και δεν μπορούμε να κάνουμε τίποτε γι΄ αυτό - η έκβαση μιας νόσου, όπως και κάθε προσπάθειας, δεν εξαρτάται μόνο από την ανθρώπινη ενέργεια του ειδικού, αλλά και από πλήθος αστάθμητων παραγόντων. Επομένως η κρίση για το γιατρό μετατοπίζεται: Έκανε ο γιατρός ό,τι υπαγορεύει η επιστήμη πως έπρεπε να κάνει στην περίπτωση του συγκεκριμένου αρρώστου; Όμως σ΄ αυτό δεν μπορεί να απαντήσει ο άρρωστος. Αυτός γνωρίζει τι επιθυμεί: Να γίνει καλά ή να βελτιωθεί. Οι άλλοι γιατροί, γνωρίζουν τι πρέπει να γίνει. Οι επαΐοντες για το κάθε τι έχουν "εμπειρία" και "τέχνη" (λέξεις κι αυτές του Σταγειρίτη). Εμπειρία σημαίνει γνώση που πηγάζει κυρίως από τις αισθήσεις μας· τέχνη σημαίνει γνώση που οδηγεί σε σωστές κινήσεις και συμπεριφορά γενικότερα. Ας κρατήσουμε αυτή την αναλογία και για την πολιτική να δούμε πού βγάζει.

Οι επαγγελματίες της πολιτικής, δηλαδή όσοι έχουν πολιτική εμπειρία και τέχνη γνωρίζουν ποιες πολιτικές αποφάσεις μπορούν να παρθούν. Τις γνωρίζουν με την επιφύλαξη της προκατάληψης που έχουν και την αγνοούν. Η προκατάληψη αντιμετωπίζεται με την ύπαρξη πολλών πολιτικών, όπως είναι οι αγορητές της συμπολίτευσης και της αντιπολίτευσης σε μια βουλή. Οι προκαταλήψεις τους θα είναι διαφορετικές. Από την άλλη, σκοπός μιας πολιτείας, ενός κράτους, είναι η ευδαιμονία των πολιτών της. Κι αυτή απαιτεί ικανοποίηση των βουλήσεων των πολιτών της. Κάθε πολίτης έχει διαφορετικά "θέλω", μοναδικά δικά του. Όλοι μαζί όμως έχουν κάποιες κοινές βουλήσεις. Αυτές οφείλει να ικανοποιεί ο πολιτικός άρχοντας με τους νόμους που ψηφίζει και εφαρμόζει. Από την αρχαιότητα θεσμοθετήθηκαν τρεις ανεξάρτητες εξουσίες. Η εκτελεστική, που χρειάζεται εμπειρία και τέχνη όσων την υπηρετούν, η νομοθετική (βουλή) και η δικαστική που χρειάζονται μόνο αρετή και κοινό νου. Από το πλήθος των συσκεπτόμενων βουλευτών ή δικαστών εξασφαλίζεται κατά το δυνατόν η ορθή κρίση. Θεωρεί ότι η γνώμη του "πολιτικού σώματος" των πολλών είναι ανώτερη από τις διάχυτες ατομικές γνώμες, με τον όρο ότι το πολιτικό σώμα έχει οργανική ολότητα και όχι τυχαία συνύπαρξη. Έτσι, η απόφαση ενός συγκροτημένου δημοψηφίσματος είναι ανώτερη από ενός συλλαλητηρίου. Αυτοί που συγκροτούν το πολιτικό σώμα πρέπει τουλάχιστον να είναι ελεύθεροι. Η εκλογή των αρχόντων δεν εξασφαλίζει την ελευθερία των βουλευτών, διότι οι εκλεγόμενοι είναι δεσμευμένοι αφενός με το κόμμα τους (αν δεν πειθαρχούν ακόμη και παρά τη συνείδησή τους, δεν θα ξαναείναι υποψήφιοι) και αφετέρου από τους ψηφοφόρους τους (αν δεν ικανοποιούν τις επιθυμίες τους, έστω και σε βάρος του συνόλου, δεν θα ξαναψηφισθούν). Με την κλήρωση και περιορισμένη θητεία στις δυο τελευταίες εξουσίες εξασφαλίζεται κατά το δυνατόν ότι όλοι έχουν ίση πρόσβαση σ΄ αυτές " Ελευθερία: Ἓν μὲν τὸ ἐν μέρει ἂρχειν καὶ ἂρχεσθαι…ἓν δὲ  τὸ  ζῆν  ὡς βούλεταἱ  τις». Και ορίζει: "Λέγω δ΄ οἷον δοκεῖ δημοκρατικὸν μὲν εἶναι τὸ κληρωτὰς εἶναι τὰς ἀρχὰς, τὸ δ΄ αἱρετὰς ὀλιγαρχικὸν". Κληρωτοί οι άρχοντες στη δημοκρατία, αιρετοί στην ολιγαρχία. Μιλά πάντοτε για τη νομοθετική και τη δικαστική εξουσία, όχι την εκτελεστική.

Τα κωλύματα για την εγκαθίδρυση δημοκρατίας είναι πολλαπλά. Θεωρητικά είναι ο φόβος μήπως η οργανική ολότητα ενός πολιτικού σώματος εκτραπεί σε τυχαία συνύπαρξη. Φόβος πραγματικός και υπαρκτός. Δημαγωγία, λαϊκισμός. Υπάρχει όμως και η προκατάληψη. Η κρατούσα σήμερα ολιγαρχία θεωρεί ότι τα μέλη της έχουν ανωτερότητα έναντι του πλήθους - κατάλοιπο αριστοκρατικής αντίληψης. Πραγματικά οι ανήκοντες στην άρχουσα ολιγαρχία είναι κατά μέσον όρο πλουσιότεροι (άρα ικανότεροι να αποκτούν περιουσία) και περισσότερο μορφωμένοι. Όμως καθένας είναι εκπαιδευμένος σε έναν αποκλειστικά τομέα, ενώ σε όλους τους άλλους είναι τυχαίος, όπως και ο αμόρφωτος. Όταν συζητούνται σε μια βουλή νόμοι για την αλιεία, ένας μηχανικός ή ένας γιατρός είναι πιο ακατάλληλοι από ένα ψαρά. Το οργανωμένο σύνολο όμως ενός πλήθους, όπως κληρωμένων βουλευτών, έχει κατά κανόνα ευρύτερες γνώσεις από οποιονδήποτε καθένα. Εξάλλου, επιζητεί και ακούει και τους επαΐοντες πριν αποφασίσει. Προπάντων υπάρχει ο φόβος της βίας. Όταν οι λαγοί ζήτησαν ισότητα μεταξύ των ζώων, τα λιοντάρια απάντησαν: "Δείξτε μας τα νύχια και τα δόντια σας!" (Αίσωπος). Η άρχουσα τάξη έχει τη νόμιμη εξουσία να επιβάλει βία. Η ανατροπή της απαιτεί βία που δεν μπορεί τυπικά να χαρακτηρισθεί άμυνα, αφού δεν είναι νόμιμη, εκτός αν η δικαστική εξουσία τη θεωρήσει άμυνα εναντίον κατάχρησης της εξουσίας από την άρχουσα τάξη.